“Cultuur kan in iedere gebiedsontwikkeling een plek krijgen, daar ben ik van overtuigd”

“Er zullen uiteindelijk toch wel dure appartementen komen.” Dat was de opvatting die de afgelopen jaren sterk leefde onder de bewoners van Den Bosch als ze het hadden over de Tramkade, een belangrijke gebiedsontwikkeling in de Brabantse stad. Ja, het enthousiasme over de transformatie die het gebied de afgelopen tien jaar heeft ondergaan was groot. Van een kleurloos fabrieksterrein met daarop een veevoederfabriek, via talrijke geslaagde experimenten naar een culturele en creatieve hotspot. Wie kan daar nou tegen zijn? Maar er bleef een stemmetje in de achterhoofden van de Bosschenaren terugkomen. Is met de huidige woningnood deze ideale locatie, aan het water en op loopafstand van zowel het station als het stadscentrum, niet sowieso voorbestemd voor (dure) woningbouw

Logische gedachte

Mike van der Geld omschrijft het gevoel van de bewoners als een ‘continue vrees’. En de D66-wethouder (met naast cultuur onder andere duurzame verstedelijking, ruimtelijke ordening en financiën in zijn portefeuille) noemt die gedachtegang ‘ergens volstrekt logisch’. “Zeker als je vanuit het geld redeneert. Daar moet je als bestuurder scherp op zijn. Je moet er echt in geloven dat je met cultuur een uniek en aantrekkelijk gebied creëert voor de hele stad en regio. Als je wil dat cultuur een fundamenteel onderdeel van de gebiedsontwikkeling is en blijft, moet je volhouden.”

Volhouden is het centrale woord in het pleidooi dat de wethouder houdt samen met Jeroen van der Zweth, hoofd van de afdeling cultuur bij de gemeente. In de werkkamer van de wethouder in het stadhuis van de gemeente ‘s-Hertogenbosch benadrukt het tweetal de centrale plek van cultuur in Bossche gebiedsontwikkelingen en het belang van het vinden van de ideale balans. Expert Rinske Brand, die op Gebiedsontwikkeling.nu een serie heeft over gebiedsontwikkelingen met een culturele component, schreef begin dit jaar al over het succes van de Tramkade-ontwikkeling. En dat is lang niet het enige project in Den Bosch waarbinnen cultuur een structurele plek heeft gekregen, ondanks het verschil in schaalgrootte tussen de diverse projecten.

Andere keuzes

Zo’n plek realiseren is voor veel professionals een uitdaging, bleek vorige maand nog tijdens het SKG Jaarcongres. Zo werd de sessie Cultuur & GO afgetrapt met de constatering dat “iedereen cultuur belangrijk vindt, maar dat het vaak het eerste is dat sneuvelt in de businesscase.” Van der Geld: “Als overheid zijn we op aarde om dingen mooier en beter te maken en niet om geld te verdienen. Natuurlijk, ik ben ook wethouder financiën en moet goed letten op de portemonnee. Maar als die portemonnee op orde is, denk ik dat je ook andere keuzes kan maken. Ik heb nu in mijn tweede ambtstermijn bewust voor de combinatie cultuur en duurzame verstedelijking in mijn portefeuille gekozen, omdat er heel veel logische combinaties te maken zijn. Cultuur kan in iedere gebiedsontwikkeling een plek krijgen, daar ben ik van overtuigd.”

Maar hoe heeft Den Bosch dat in de praktijk, naast die lange adem, dan wel voor elkaar gekregen? Een belangrijke eerste stap was om cultuur als een van de randvoorwaarden van een gebiedsontwikkeling te zien. “Waarom zien we de openbare ruimte wel zo en cultuur niet?,” zegt Van der Geld. “De openbare ruimte sneuvelt echt niet als eerste en moet er goed bijliggen. Dat kost wel geld, net als cultuur geld kost. En als we met elkaar accepteren dat cultuur ook niet sneuvelt, moeten we ook accepteren dat we de rekening met elkaar betalen. Niet dat alles bij de overheid terechtkomt.”

Gevoel bij de plek

Daarnaast legden Van der Zweth en zijn collega’s van zijn afdeling constant de nadruk op de winst die behaald kan worden door vol op deze beleidsrichting in te zetten. “Culturele functies toevoegen geeft een gebied een eigen identiteit. De Tramkade was een industriegebied, maar nu je culturele en creatieve functies in dat gebied hebt zitten, hebben de mensen in de stad ineens gevoel bij het gebied. Als je wil voorkomen dat alle gebieden op elkaar gaan lijken, is cultuur een heel dankbaar middel om in te zetten. Dat gaat verder dan alleen de stenen. Het gaat om de brede beleidsopgave die je als gemeente hebt. Cultuur faciliteert ontmoeting en cultuur brengt mensen met elkaar in contact.”

Van der Geld: “Het gaat in gebiedsontwikkeling steeds vaker over de barcode van verstedelijking. Als je zoveel woningen bouwt, dan heb je zoveel winkels en zoveel sportvoorzieningen nodig. Als het over cultuur gaat, denken we nu nog vrij traditioneel. Per zoveel inwoners zoveel vierkante meter schouwburg of poppodium. Maar het gaat ook om ontmoetingsplekken. Een culturele voorziening is negen van de tien keer ook een ontmoetingsplek in de wijk. Ontmoetingsplekken realiseren kan dus in combinatie met cultuur.”

Experimenteer!

Het tweetal schetst een aantal beleidsmatige ingrepen die zowel op de Tramkade als in andere Bossche gebiedsontwikkelingen de culturele ambities een centrale plek hebben gegeven. Zo heeft de stad een duidelijke politiek-bestuurlijke keuze gemaakt om deze ambities altijd van tevoren te borgen. In de Bossche Stadsdelta, waar de Tramkade onderdeel van is, hanteert de gemeente een niet-wonen programma van 45.000 vierkante meter, waarvan de helft niet-commercieel. Uniek in vergelijking met andere steden, zegt Van der Zweth. “Uiteraard kiezen ook andere steden er bewust voor om niet die standaard winkelstraten te realiseren. Maar de massa waar wij voor kiezen, is bijzonder.”

“We blijven als stadsbestuur hard werken om die positie van cultuur in gebiedsontwikkeling in stand te houden,” zegt Van der Geld. “Niet ieder jaar letterlijk vechten maar vooral in gesprek blijven, want cultuur in gebiedsontwikkeling staat wel onder continue druk. Dat maakt het een kwestie van volhouden.” Het opstellen van een broedplaatsenbeleid, dat eind vorig jaar werd goedgekeurd door de raad, moet dat ‘volhouden’ ook op bestuurlijk vlak ondersteunen. “En we accepteren niet meer dat gemeentelijke gebouwen langdurig leegstaan. We hebben afgesproken dat die panden een creatieve invulling krijgen tenzij er zwaarwegende redenen zijn om dit niet te doen. Maar die invulling bepalen wij niet zelf, die laten wij juist over aan de sector zelf. En doordat er qua beleid duidelijkheid en zekerheid is, zie je dat de culturele initiatieven ook eerder geneigd zijn elkaar op te zoeken en verbindingen te leggen.”

Van der Zweth benadrukt in dat proces de kracht van het experiment. In de eerste jaren van de ontwikkeling van de Tramkade kregen partijen al ‘de sleutels van het gebied’. “Dan begint de ontwikkeling niet op nul en creëer je met elkaar meteen waarde, waardoor je als stad na die experimentele fase ook helemaal niet terug wil naar een monofunctioneel woongebied. Van die experimentele fase hebben wij als stad veel geleerd en ook de raad ziet direct wat zo’n strategie oplevert. Bied ruimte aan initiatieven die wij op het stadhuis niet kunnen bedenken.”

Voel de verantwoordelijkheid

Van de buitenkant gezien, vallen ook de verschillende petten op die het gemeentebestuur opzet in de verschillende fases van het proces. Van der Geld: “De combinatie ruimtelijke ontwikkeling en cultuur kan frictie opleveren als je vanuit de ruimtelijke hoek grip wil houden. Maar met ‘ik weet het nog niet helemaal’ mag je ook akkoord gaan. Heb vertrouwen in andere partijen als je de sleutels van zo'n plek aan de samenleving geeft. Niet zoals we vroeger deden aan de voorkant al een speler aanwijzen en die tot in de lengte der jaren vastleggen op die plek. Leun als gemeente nou ook iets meer op kracht van ontwikkelaars en andere creatievelingen. In sommige delen van het proces ben je dan meer curator en scheidsrechter.”

Dat betekent in de praktijk: ga als gemeente niet altijd voor de hoogste financiële bieder, maar zet de potentiële maatschappelijke meerwaarde vooraan. En doe af en toe eens een stapje terug. “Creëer wel de ruimte voor cultuur, maar doe niet alles zelf. Dat wordt nog weleens gezien als een terugtrekkende beweging. Maar dat is het denk ik juist niet. Zo proberen we ruimte en lucht voor deze initiatieven te creëren. Stel harde voorwaarden aan ontwikkelaars, maar toets verder als gemeente vooral in de geest van wat daar moet plaatsvinden. In plaats van dat je tot op drie cijfers achter de komma vastlegt wat daar moet gebeuren.”

Bredere focus

Voor de afdeling Cultuur is het gevolg van de strategie dat er soms andere werkzaamheden worden gevraagd dan je in eerste instantie zo’n afdeling zou verwachten. Van der Zweth: “Vanuit mijn positie voel ik mij ook verantwoordelijk voor het helpen van mensen die zelf cultureel initiatief willen nemen. Niet alleen financieel, maar ook door avonden te organiseren waarop we vragen behandelen als: hoe werkt het als je zo'n initiatief hebt maar op zoek bent naar een plek? En hoe krijg je dan ook een sluitende businesscase en welke financieringsmodellen zijn er mogelijk? Dat is een veel meer integrale manier van gebiedsontwikkelen. Daar hebben wij als Den Bosch ook echt een stap in gezet. We waren als stad al innovatief op het gebied van gebiedsontwikkeling met projecten als Paleiskwartier en Haverleij. Met de Bossche Stadsdelta zetten we een volgende stap, omdat de focus hier een stuk breder is dan vooral de focus op woningbouw.”

Van der Geld sluit het gesprek af met een oproep aan het Rijk. “We hebben het landelijk nu veel over de NOVEX-gebieden en het opschalen van het aantal woningen. Infrastructuur heeft in die discussie een plek, wonen heeft een plek, water en groen krijgen een plek. Maar waar is cultuur? Eigenlijk bizar, het gaat vaak om binnenstedelijke ontwikkelingen. Het moet meer tussen de oren van de Rijksoverheid komen dat er ook plek voor cultuur moet zijn. Waar is bijvoorbeeld cultuur in het programma Mooi Nederland? Het moet nu echt nog te veel van gemeenten komen. Ik hoop dat het Rijk zich er iets meer mee gaat bemoeien en een visie ontwikkelt. In het buitenland zie ik op dit gebied meer gebeuren dan in Nederland.”

Meer dan wonen

En als die ontwikkeling in gang is gezet, is het in Den Bosch (en in andere Nederlandse steden) vooral een kwestie van volhouden. “Juist als je een bruisend stuk stad wil toevoegen, moet je niet alleen maar sturen op wonen. Hoe groot de vraag naar woonruimte ook is. Dan moet je juist sturen op niet-wonen en cultuur een duidelijke plek geven. Alleen moet je dat wel afdwingen als bestuurder, omdat het geld er niet te verdienen is. Maar ik geloof dat er altijd een haalbare businesscase uit kan komen. Stel de eisen wat betreft cultuur in het begin van het traject scherp en borg die eisen. Als je een ambitie in het begin uitspreekt en daarna naar die ambitie blijft handelen, is er veel mogelijk. Je moet het alleen wel echt willen.”