Het einde van de smart city? De pionier kiest alvast voor groen in plaats van data

Achthonderd betaalbare appartementen, een bos van ruim achtduizend vierkante meter, een cultureel centrum met aandacht voor de inheemse culturen van het land en de belofte om als wijk volledig emissieloos te worden. De plannen voor Quayside, een gebied van in totaal 50 duizend vierkante meter aan de rand van Lake Ontario in de Canadese stad Toronto, zijn groen, duurzaam en toekomstbestendig. Een mooie inspiratiebron voor Nederlandse gebiedsontwikkelaars wellicht, maar ook niet heel bijzonder of wereldschokkend in vergelijking met de plannen die er in ons land al liggen.

Miljoenen plannen

Maar de historie van Quayside geeft een extra twist aan deze gebiedsontwikkeling. Sinds oktober 2017 was het gebied namelijk dé belofte voor de smart city. Alphabet (het moederbedrijf van Google) wilde vanuit het eigen ontwikkelbedrijf Sidewalk Labs het verlaten industriegebied Waterfront Toronto omtoveren in een hypermoderne wijk. Het werken met big data zou binnen de ontwikkeling leidend worden. Die strategie had onder andere moeten zorgen voor optimale mobiliteit en een stedenbouwkundig plan dat zo goed mogelijk rekening houdt met licht, geluid en andere wensen van de gebruikers.

Robot-taxi’s, verwarmde stoepen, zelfrijdende vuilniswagens en een enorm uitgebreid digitaal dashboard waren het uithangbord van de nieuwe wijk. Met het futuristische systeem kon Sidewalk Labs alles in de wijk in de gaten houden om eventuele aanpassingen door te kunnen voeren. Van het aantal keren dat op een bepaald kruispunt de straat werd overgestoken tot de hoeveelheid minuten dat een bankje in het park werd gebruikt.

Het bedrijf wilde de data van de gebruikers blijven verzamelen zodat de wijk in de loop der tijd zichzelf zou kunnen aanpassen. Daarmee zou Quayside zo goed mogelijk kunnen blijven functioneren en blijven voldoen aan de (al dan niet veranderende) wensen van bewoners en gebruikers. Zo had Sidewalk Labs ook al een app ontwikkeld waarmee planologen via (geanonimiseerde) gegevens van mobiele telefoons bepalen hoe, wanneer en waarom (mensen in een gebied bewegen en verblijven. Een andere app kon miljoenen voorstellen maken voor een stedenbouwkundig plan en kon voor elk inrichtingsvoorstel de impact op dichtheid, mobiliteit, duurzaamheid, geluid en licht bepalen.

Zorgen om privacy

Alles om de realisatie en het onderhoud van een smart city zo optimaal mogelijk te laten verlopen. Toch gooide het bedrijf in 2020 de handdoek in de ring. Projectleider Daniel Doctoroff verklaarde destijds dat het project niet haalbaar was door de impact van de coronacrisis op de vastgoedmarkt. “Het is te moeilijk geworden om het project financieel levensvatbaar te maken, zonder essentiële onderdelen van het plan op te moeten geven om van Waterfront Toronto een echt inclusieve, duurzame gemeenschap te bouwen.”

Deskundigen en andere betrokkenen die de ontwikkeling van Quayside al vanaf het begin in de gaten houden, twijfelen aan die uitleg. In een artikel van MIT Technology Review schetsen zij een ander beeld. Hoewel de eerste reacties positief waren, vonden bewoners van Toronto de houding van Sidewalk Labs al snel arrogant en hadden zij hun twijfels bij de bedoelingen van een private partij die op de stoel van de (lokale) overheid ging zitten. Daarnaast stellen zij dat het bedrijf er nooit in is geslaagd om concreet te maken hoe het dagelijks leven in de smart city eruit zou gaan zien.

Ook ontstond er steeds meer onrust vanwege de gevolgen voor de privacy van de gebruikers. Die waren er al sinds het begin, maar verdwenen nooit helemaal. Ook niet toen het bedrijf voorstelde om via tientallen borden in het gebied duidelijk te maken waar welke data verzameld zou worden.

Hoopvolle doorbraken

De nieuwe plannen voor Quayside laten zien dat de nullen en de eentjes definitief plaats hebben gemaakt voor groen en duurzaamheid. Van een techno-utopia naar een landelijk toevluchtsoord, zoals de nieuwe architecten de transformatie omschrijven. Tegelijkertijd is het beeld voor de toekomstige bewoners en gebruikers duidelijk. Veel groen, een duidelijke focus op duurzaamheid en de ambitie om een zelfvoorzienende wijk te worden.

De vraag is of dit het einde van de smart city is. Volgens de architecten en deskundigen in Canada is Quayside niet alleen een afwijzing van het voorstel uit 2017, maar ook van het gehele smart city-concept zelf. Volgens hen beloven de nieuwe plannen iets heel duidelijks dat de leveranciers van de slimme stad hadden gemist: een toekomstbeeld voor een aangenaam dagelijks leven.

Twee gezichten

Voorstanders van smart city-toepassingen proberen juist de mogelijke voordelen van de techniek te benadrukken die dat dagelijks leven verbeteren en de impasse te doorbreken. Zij stellen dat de digitale toepassingen niet meer weg te denken zijn uit gebiedsontwikkeling “Naarmate problemen meer complex en ‘wicked’ worden, en regeringen daarom nieuwe benaderingen nodig hebben, is het absoluut niet slim om vast te houden aan een status quo die geen eerlijke resultaten heeft opgeleverd”, zei Stephen Goldsmith, hoogleraar Practice of Urban Policy bij Harvard University en al decennia betrokken bij de ontwikkeling van smart cities, vorig jaar. “Met de juiste inzet en leiderschap kunnen slimme tools juist hoopvolle doorbraken opleveren.”

Gevaarlijke toepassingen

Uit onderzoek van Ecorys bleek vorig jaar dat Nederlandse steden miljarden aan maatschappelijke meerwaarde kunnen realiseren door bij binnenstedelijk verdichten gebruik te maken van smart city-oplossingen. Maar de smart city blijft een discussie in gebiedsontwikkeling met twee gezichten. Want ondanks de (onvermijdelijke) voordelen schuilt er in het gebruik van al deze digitale toepassingen ook nog steeds gevaar, concludeerde de Nederlandse Autoriteit Persoonsgegevens eerder al. Uit onderzoek onder twaalf gemeenten bleek dat veel smart city-toepassingen onnodig veel data verzamelen en zo inbreuk maken op de vrijheden van burgers. “Het betrekken van burgers lijkt in smart city-toepassingen een sleutel tot succes, echter wordt dit nog maar zelden uitgevoerd.”