“Wij leggen de vinger op de zere plek, daarom zijn we niet altijd de populairste”

Wat is de overeenkomst tussen Groningse vogels die hun plek op het wad om te rusten en voedsel te zoeken verloren zien gaan en bewoners van het Zuid-Hollandse Hardinxveld-Giessendam die bang zijn voor vervuilde grond en de geluidsoverlast door de bouw van een nabijgelegen woonwijk? In beide gevallen speelt (het ontbreken) van milieueffectrapportage een belangrijke rol.

In Hardinxveld ontbrak milieueffectrapportage. Daardoor kon de gemeente bij haar besluit de omvang van de milieugevolgen van het bouwplan niet meewegen. Dat was voor de Raad van State reden een streep te zetten door het bestemmingsplan. In Groningen stond in het milieueffectrapport dat het uitgesloten was dat door de komst van 16 windturbines het leefgebied voor vogels kleiner zou worden. Na een herbeoordeling van het rapport door de Commissie bleek echter dat die bewering niet goed onderbouwd was.

Alles wat complex is

In 1987 besloot de Nederlandse overheid milieueffectrapportage in te voeren. In de jaren ervoor waren in de Verenigde Staten al stappen genomen om een instrument te ontwikkelen waarmee alle milieugevolgen van activiteiten in één keerinzichtelijk worden gemaakt. In zo’n rapport komen naast de effecten voor het milieu ook mogelijke alternatieven en verzachtende maatregelen voor de omgeving in beeld.

De Commissie m.e.r werd in hetzelfde jaar als onafhankelijk adviesorgaan opgericht. “Wij voeren zelf geen milieueffectrapportages uit,” benadrukt Lourens Loeven, sinds drie jaar directeur van de Commissie. “Wij toetsen de kwaliteit van de rapporten (zoals in het vogelvoorbeeld, red.). Zijn er dingen vergeten, kloppen de conclusies? Dat doen wij aan de voorkant wanneer de onderzoeksagenda voor het milieueffectrapport wordt bepaald en aan het einde, wanneer het rapport er ligt.”

De afgelopen 35 jaar heeft de Commissie al meer dan 3.500 keer advies uitgebracht. Of het nu ging om de stikstofgevolgen van bepaalde projecten, het opslaan van CO2 onder de Noordzee, het verbreden van de A27 bij Amelisweerd of het uitbreiden van Schiphol: de Commissie heeft naar de bijbehorende milieurapportages gekeken. Of zoals Loeven het omschrijft: “Alles in Nederland wat complex, controversieel en ingrijpend is voor onze leefomgeving, komt bij ons langs.”

Frictie

De twee voorbeelden uit Groningen en Hardinxveld-Giessendam laten in een notendop zien welke rol m.e.r. en de Commissie al ruim drie decennia binnen de gebiedsontwikkeling vervullen. In Groningen kregen Loeven en zijn collega’s het verzoek van de provincie om de al uitgevoerde m.e.r. nog eens te bekijken. Het doel: zeker weten dat windturbines geen nadelige gevolgen hebben voor de vogels in het waddengebied.

“Wij zijn een in de wet vastgelegde onafhankelijke stichting. Per project stellen we een werkgroep van deskundigen samen. Wij hebben meer dan 350 experts die werken bij universiteiten, kennisinstellingen of zelfstandig zijn. Zij beoordelen de rapportage en komen met een advies dat wij publiceren op onze website. Alles wat wij doen is openbaar. En ja, dat levert weleens frictie op.”

In Zuid-Holland was de gemeente Hardinxveld ervan overtuigd dat een m.e.r. niet nodig was maar daar stak de Raad van State een stokje voor. Zulke casussen laten volgens Loeven het belang van goed milieuonderzoek duidelijk zien. “Als ontwikkelaar of gemeente ontkom je er niet meer aan goed onderzoek naar de effecten op het milieu, de natuur en de omgeving te doen. Doe je het niet, dan weet je zeker dat je, als je heel het project uitontwikkeld hebt, onderuitgaat bij de Raad van State.”

Omarmen

Met dit gevaar dat op de loer ligt, waarom voert dan toch niet elke ontwikkelaar of gemeente uit zichzelf een m.e.r. uit? Het milieu, het klimaat en de gevolgen van gebiedsontwikkelingen voor datzelfde milieu staan steeds hoger op de agenda, maar toch is een milieueffectrapportage blijkbaar nog niet altijd vanzelfsprekend. “Wij merken dat partijen waarde aan m.e.r. hechten, maar mensen zeggen ook: kost een hoop geld, is gedoe. Of men denkt dat het vertraagt.”

Die opvatting zorgt bij Loeven voor enige ergernis. “Gemeenten en ontwikkelaars moeten niet slimme Henkie willen zijn. Dan denken ze: ‘Ik knip de ontwikkeling in stukjes, dan hoeft een m.e.r. niet en kunnen we er juridisch wel onderuit.’ Mijn opvatting is dat dit heel erg ouderwets denken is. Volgens mij moet je de meerwaarde van het instrument juist omarmen.”

Cadeautje

Loeven kijkt liever naar de positieve kanten. Steeds meer uitvoerende organen weten de Commissie te vinden en in steeds meer gevallen gebeurt dit ook vrijwillig. In de volgende fase van de uitwerking van de Regionale Energiestrategieën (RES 2.0) is een milieueffectrapport een verplichting geworden. “En de Omgevingswet maakt dat de voorwaarden en uitgangspunten van de m.e.r. simpeler en strakker zijn omschreven.”

Alleen hier wringt de schoen ook voor Loeven en zijn collega’s. Want hoewel hij voor ’80 tot 90 procent’ positief is over de toekomst van de m.e.r. in relatie tot de Omgevingswet, zijn er ook wel wat zorgelijke elementen. De belangrijkste verandering is dat in sommige (complexe) projecten het advies van de Commissie niet meer verplicht is.

“Wij leggen de vinger op de zere plek, daarom zijn we niet altijd de populairste. Maar er zit zo veel kennis bij ons, je moet het zien als een cadeautje dat wij alles nog eens nalopen. Dit kan de kwaliteit van m.e.r. zeker vergroten. Dat geldt vooral bij kleine gemeenten omdat zij de tijd, kennis en het geld niet hebben. Een kwalitatief goed milieueffectrapport leidt tot betere besluiten voor de leefomgeving en daar draait het uiteindelijk om.”

Mooie en duurzame projecten

Ondanks deze zorgelijke ontwikkeling voorziet Loeven een zonnige toekomst voor zowel het instrument als de Commissie. “In een maatschappij waarin voortdurend zaken ter discussie staan, is het belangrijk dat de feiten onomstreden zijn. Daarom denk ik dat het heel goed is dat wij als Commissie totaal onafhankelijk adviseren.”

“Alles wat wij doen is transparant. En ook ontwikkelaars en gemeenten willen duurzame en toekomstbestendige projecten. Zij zien ook dat de zeespiegel stijgt, dat er verlies van biodiversiteit is en iedereen circulair wil bouwen. De ouderwetse manier van gebiedsontwikkeling werkt niet meer. en de Commissie zorgen voor een gestroomlijnd model waarmee je mooie en duurzame projecten kunt realiseren.”