Persoonlijk Van 2006 tot 2013 was Adri Duivesteijn wethouder Ruimtelijke Ordening en Wonen in Almere. Hij was onder meer verantwoordelijk voor Schaalsprong Almere, de woningbouwopgave vanuit het Rijk voor dit gebied. “De doorontwikkeling van Almere is in hoge mate door idealen en beleidsuitgangspunten gestuurd voordat we zijn gaan tekenen.”
Stoppen met de lopende bouwactiviteiten. Dat was het eerste dat Adri Duivesteijn in 2006 deed toen hij begon als wethouder in Almere. Hij was namelijk opdrachtgever van de taak om tussen 2010 en 2030 zestigduizend woningen, honderdduizend arbeidsplaatsen en verbeterde bereikbaarheid te realiseren. Deze taak volgde uit de Noordvleugelbrief in 2006 (pdf) van het Rijk, maar de bijbehorende agenda was sterk gedreven vanuit een kwantitatieve en programmatische opgave.
Duivesteijn zag het als zijn taak om deze opgave ook kwalitatief te maken. Hij startte daarom de zoektocht naar het karakter - en daarmee een visie op de doorontwikkeling - van Almere. Duivesteijn kwam tot de conclusie dat de inbedding van de Schaalsprong in de stad alleen kan als je de oorsprong van de stad respecteert. Hiertoe stelde hij samen met onder meer de Amerikaanse architect William McDonough de uitgangspunten voor de Schaalsprong op, de zogenaamde Almere Principles (pdf).
‘Adri en McDonough -> Archief Adri Duivesteijn’
Duivesteijn en McDonough bij de geformuleerde uitgangspunten: de Almere Principles, 2008
De Almere Principles
- Koester diversiteit
- Verbind plaats en context
- Combineer stad en natuur
- Anticipeer op verandering
- Blijf innoveren
- Ontwerp gezonde systemen
- Mensen maken de stad
"Deze zeven principes vormen een denkkader waarmee je het gesprek aan kan gaan over de doorontwikkeling van de stad", licht Duivesteijn zo’n twaalf jaar later toe. "We spreken niet meer van Schaalsprong Almere 2030 – die naam impliceert alsof je in één keer voldoet aan de gevraagde groei, voor een bepaalde einddatum – maar van Almere 2.0, een adaptieve strategie die voortbouwt op de kwaliteiten van het bestaande."
"Inhoud geven aan Schaalsprong Almere gaf de mogelijkheid de dingen waar te maken waar ik zelf in geloofde", blikt Duivesteijn terug. Zo formuleerde hij een groot aantal opvattingen over particulier opdrachtgeverschap. Vanuit zijn idealisme voor zelfbouw startte hij het programma ‘Ik bouw mijn huis in Almere’, wat meerdere wijken opleverde. "Ik wilde in Almere laten zien dat het mogelijk is dat we niet op een institutionele wijze de stad maken, maar dat mensen de motor kunnen zijn."
Jaren verder
Duivesteijn vroeg ontwerpbureau MVRDV in 2008 om via die Almere Principles te ontwerpen: verkennen wat die principes en het programma ruimtelijk kunnen impliceren. Het doel: een Concept Structuurvisie Almere 2.0 als verbeeldend en inspirerend onderhandelingskader voor het Rijk, de provincies en gemeente. "Dat is een gemeenschappelijk toekomstbeeld voor de doorontwikkeling van de stad, en niet een formeel document dat door alle ruimtelijke ordeningsprocedures goedgekeurd moest worden. Dan ben je namelijk jaren verder omdat daar alle belangen van overheden en marktpartijen ter discussie komen te liggen."
‘Concept structuurvisie MVRDV Almere -> Gemeente Almere/MVRDV’
Uitwerking Concept Structuurvisie Almere 2.0, MVRDV/Gemeente Almere, 2009
Die visie leidde tot een ontwikkelingsplan en zogeheten Integraal Afsprakenkader tussen het Rijk, de provincies en Almere over financiën, infrastructuur en voorzieningen. "We hebben aldus het ontwerp gebruikt om te komen tot structurele afspraken over de doorontwikkeling van de stad", vat hij samen.
Gebiedsontwikkelingen langs een as
Door te ontwerpen op basis van die Almeerse principes besloot MVRDV al snel om een ‘Schaalsprong-as’ te introduceren. Hierin liggen langs de hoofdinfrastructuur drie grote gebiedsontwikkelingen met eigen karakters. In het westen Pampus, met een hoge dichtheid. Oosterwold, in het oosten, moest een proeftuin voor organische gebiedsontwikkeling worden. De gebiedsontwikkeling rond het Weerwater werd de ‘kansenzone’ genoemd. "Het bijzondere is dat dat tussengebied een locatie werd die niet voorzien was in het Rijksplan, met de potentie om iets te ontwikkelen met ‘boven-Almeers’ karakter. De eerste ontwikkeling hiervan is de Floriade 2022 geworden." Potentieel kan het gebied nog meer bovenregionale functies herbergen.Voor de gebiedsontwikkeling Almere Oosterwold was het principe 'mensen maken de stad' leidend. Bij het aantreden van Duivesteijn lag er al een blauwdruk voor dit deelgebied. Na stopzetting hiervan heeft hij in 2006 meteen een meervoudige ontwerpstudie uitgezet om vernieuwende stedenbouwkundige instrumenten te verkennen die organische groei en grootschalig particulier opdrachtgeverschap mogelijk moesten maken. Hier namen vier bureaus aan deel, waaronder MVRDV – dat twee jaar later de opdracht kreeg om aan de Concept Structuurvisie te werken.
"De resultaten van die studie konden niet makkelijk omgezet worden in een plan. We introduceerden daarom de gedachte om de oostkant van Almere te bestemmen voor organische ontwikkeling op basis van initiatieven van onderop." Die gedachte is in samenwerking met MVRDV uitgewerkt in de Concept Structuurvisie (2009) en in 2012 de Werkmaatschappij Oosterwold (pdf). Hierin participeerden - naast de gemeente Almere - het Rijksvastgoedbedrijf, de provincie Flevoland, het Waterschap Flevoland en de gemeente Zeewolde. Deze ontwikkelstrategie bevatte spelregels door programma en doelen van de visie te vertalen naar ontwerpprincipes. Vervolgens werden deze principes vertaald in de Structuurvisie van het Rijk(RRAAM) (pdf), inclusief afspraken met het Rijksvastgoedbedrijf over de overdracht van de rijksgronden.
‘Oosterwold -> Gemeente Almere, Oosterwold’
Gebiedsontwikkeling Oosterwold - Gemeente Almere
Van principes naar ontwikkelingsstrategieën
Om de basisideeën van de Almere Principles via de verbeelding uit de Concept Structuurvisie uiteindelijk te vertalen naar concrete gebiedsontwikkelingen, zijn er werkmaatschappijen opgezet. Deze werkten ontwikkelingsstrategieën uit voor deelgebieden. Ontwerp werd hierbij ingezet om het gesprek met elkaar te voeren. Duivesteijn ervoer zo dat je ontwerpers nodig hebt om te zorgen dat mensen denken vanuit verbeelding – het creëren van een gemeenschappelijk toekomstbeeld – en niet slechts vanuit de belangen.Duivesteijn benadrukt daarbij dat ontwerpers pas aan de slag kunnen als er aan drie voorwaarden wordt voldaan: een opgave, urgentie en programma. Deze moeten geformuleerd worden vanuit het beleid. Aan de basis van Schaalsprong Almere stonden daarnaast ook idealistische uitgangspunten centraal, zoals het behoud van de bestaande ‘meerkernenstad’ en dat de burger de stad moet maken. "De doorontwikkeling van Almere is daarom in hoge mate door beleid én idealen gestuurd, nog voordat we zijn gaan tekenen."
Op 11 november vindt de SKG Kennisbijeenkomst ‘Ontwerpen voor en in gebiedsontwikkeling’ plaats over de rol van ruimtelijk ontwerp(en) bij het vormgeven van complexe opgaven. Tijdens deze bijeenkomst bespreken experts hoe ontwerp op de best mogelijke manier ingezet kan worden en wie dat moet organiseren. Deelname aan deze online bijeenkomst is gratis. Aanmelden kan bij Jolien Kramer (Jolien.Kramer@tudelft.nl).
Cover: Gemeente Almere, Almere 2.0
Links: Presentatie ontwerpvoorstellen Almere 2.0 aan minister, met (v.l.n.r.) Adri
Duivesteijn, minister Melanie Schultz van Haegen, VVD-gedeputeerde
Flevoland Anne Bliek, Guido van Woerkom van ANWB.
Rechts: Ontwerpsessie tijdens 'Werkplaats voor de Toekomst', atelier in leegstaand winkelpand in nieuwe stadscentrum Almere.
Cover: ‘Adri duivensteijn -> Gemeente Almere, Presentatie van ontwerpvoorstellen (links) en co-creatie in ontwerpateliersessie’
Onderzoeker Leerstoel Gebiedsontwikkeling TU Delft - H.vanderLinden@tudelft.nl
