AI-expo Onmetelijk Belangrijk: een verkenning naar zachte ontwerpwaarden

De tentoonstelling ‘Onmetelijk Belangrijk’ verkent de betekenis van artificiële intelligentie voor de architectuur. Maar eigenlijk draait de expositie om de zachte waarden in het ontwerpproces. Dat vertelt Bart Mispelblom Beyer, partner bij TANGRAM Architecten en het menselijke brein achter de tentoonstelling. Hoe kan AI ontwerpen met natuurwaarden als uitgangspunt, of de intuïtieve leesbaarheid van gebouwen? Of ontwerpen maken die gemeenschapszin bevorderen?

“De problematiek in de gebouwde omgeving is heel complex. En die wordt alleen maar complexer, omdat we steeds meer bouwen binnen bestaande steden,” zegt Mispelblom Beyer. “De hoeveelheid regelgeving explodeert. Duurzaamheidseisen worden steeds strenger. We moeten rekening houden met geluidshinder, hittestress, fijnstof. En dan worden ook de budgetten steeds strakker. Het zou dom zijn als we blijven doorontwerpen zoals we altijd al deden. In die zin is hulp van slimme programma’s meer dan welkom. Maar hoe moet die hulp er dan uitzien?”

De stand van AI

Artificiële Intelligentie (AI) speelt op dit moment vooral een rol aan het begin van het ontwerpproces. Het wordt gebruikt om snel tot schetsmatige visualisaties te komen. Een groot bureau zoals Zaha Hadid Architects experimenteert met AI door hun systeem te voeden met honderden voorbeeldgebouwen, in de hoop dat er nieuwe ontwerpen in dezelfde stijl uitrollen. Dit blijft nog vaak steken bij visuele representaties die weinig functionele afwegingen meenemen, stelt Mispelblom. “Veel AI-ontwerpen zijn bovendien ‘parametrische ontwerpen’, tabula rasa-achtige plekken. Terwijl de stedelijke randvoorwaarden vaak een groot deel van een ontwerp bepalen. Dat is het unieke aan stedenbouwkundige en architectonische ontwerpen: elke plek is anders.”

De tentoonstelling maakt duidelijk hoe kunstmatig intelligente hulp er ook op een wat dieper niveau uit kan zien. De eerste contouren hiervan tekenen zich af. Mispelblom Beyer wijst op het Nederlandse programma TYGRON, dat met grote hoeveelheden data architecten en stedenbouwkundigen helpt ruimtelijke ingrepen te simuleren en analyseren. Zo kan de impact van bouwplannen op wateroverlast, hittestress of gezondheid in kaart worden gebracht. “Maar ook dit programma richt zich primair op harde waarden – op zaken waarvan we al redelijk goed weten hoe we het moeten kwantificeren.”

Weg vinden

In het ontwerp van Zuidoever, een wooncomplex voor dementerende ouderen in opdracht van zorginstelling Cordaan, hebben de ontwerpers van TANGRAM zachte waarden centraal gesteld. Het tehuis is ontworpen rond een binnentuin en stimuleert sociale interactie en beweging, wat belangrijk is voor het welzijn van de bewoners. Licht en tactiele materialen worden ingezet om bewoners te helpen hun weg te vinden en hen aan te moedigen naar gemeenschappelijke ruimtes te gaan. Het gebouw heeft aantoonbaar positieve effecten op de gezondheid van de bewoners.

“Zuidoever laat zien hoe ver je soms buiten de gebaande paden moet gaan om welzijn voorop te stellen,” zegt Mispelblom Beyer. “Hoe maak je een computermodel duidelijk dat het aanraken van een wandkleed bij de deur van je eigen kamer een herkenningspunt kan zijn voor dementerende ouderen?” Hij haalt onderzoek aan van Feras Alsaggaf, kortgeleden afgestudeerd aan de TU Delft op dit thema. Hij analyseert data van bestaande gebouwen, waaronder Zuidoever, om zachte waarden te kwantificeren. Alsaggaf richt zich op aspecten zoals wayfinding en mental mapping om te vangen hoe gebruikers door een gebouw navigeren. “Hij bestudeerde onder andere de kwaliteit van de gangen. En kwam met aanbevelingen waar deuren moeten zitten en waar niet. Maar hij was zelf nog nooit in Zuidoever geweest. Toen hij zijn uitkomsten voor het eerst presenteerde, zei ik: ‘Dit is waardevolle informatie. Maar waarom heb je het over een gang? De Zuidoever heeft helemaal geen gangen – er is mogelijk een betere oplossing.’”

Wisselwerking

Architecten en stedenbouwkundigen moeten nog leren hoe AI een waardevolle toevoeging aan ontwerpprocessen kan zijn, stelt Mispelblom Beyer. “Het gaat om leren vertrouwen op de mogelijkheden en het herkennen van de beperkingen.” Tegelijkertijd moeten de modellen meer gevoed worden met de kennis en kunde van architecten. “Ik kwam laatst een citaat tegen van iemand die stelde: eigenlijk moet 50 procent van de architecten stoppen met gebouwen bedenken. En alleen maar AI-modellen gaan trainen. Dan kan die andere 50 procent daarmee door met ontwerpen. Anders worden die modellen nooit wat.”