Amsterdam gaat haar openbare ruimte inrichten op de jonge vrouw

“Jonge vrouwen zijn de otters van de openbare ruimte – als zij ergens zijn, dan weet je dat het goed zit.” Deze beeldspraak van Amsterdams D66-raadslid Elise Moeskops in Het Parool, ligt aan de basis van het initiatiefvoorstel dat begin deze maand werd aangenomen in de Amsterdamse gemeenteraad. De strekking: Amsterdam moet haar openbare ruimte inrichten op de jonge vrouw door in te zetten op stedelijk ontwerp waar zij zich veilig en welkom voelt en in te zetten op ‘gastvrije architectuur’.

Want dat de vrouw door de jaren heen structureel is vergeten in het stedelijk ontwerp, is niet onbekend. In de eerste plaats vanwege de verdeling van arbeid: vrouwelijke stedenbouwers waren er tot de jaren 70 van de vorige eeuw weinig vanwege de wetten die het vrouwen bemoeilijkten om te werken. Het ontwerp kwam tot stand vanuit de ogen van de man en er was een blinde vlek voor de behoeften van vrouwen in de openbare ruimte. Dit zorgde ervoor dat vrouwen zich daar vaker onveilig voelen en minder vaak naar buiten gaan. Dit concludeerde onderzoekers van Hogeschool Inholland, de Erasmus Universiteit Rotterdam en de TU Delft vorig jaar in een onderzoek. Zij raadden aan om onder andere meer ‘ogen op straat’ te creëren door functies te mixen, samen met betere zichtlijnen, verlichting en ontsnappingsroutes.

Man is de standaard

Onder andere door dit onderzoek liet raadslid Moeskops zich inspireren om de beleving van vrouwen in de openbare ruimte te verbeteren. Volgens haar blijft de jonge vrouw tot op heden vaak binnen vanwege een gebrek aan veilige en aantrekkelijke plekken, terwijl de man rijkelijk wordt bediend met voetbalkooien en basketbalvelden. “Dit is wel een gegeneraliseerd beeld, maar we hebben in het ontwerp van de openbare ruimte een standaard-mens voor ogen: een man van middelbare leeftijd, gemiddelde hoogte en in een lichamelijk gezonde toestand. Daar hebben we bijvoorbeeld ook onze stoelhoogtes op afgesteld,” aldus Moeskops.

Door nu de jonge vrouw als standaard-mens aan te wijzen, wordt de openbare ruimte volgens Moeskops voor meerdere doelgroepen toegankelijk. Denk aan het verhogen van oversteekplekken voor voetgangers zodat de overgang van de stoep naar de straat lager wordt. Daardoor kunnen niet alleen mensen met een kinderwagen makkelijker passeren, maar ook mensen in een rolstoel.

Horizontale verlichting

Een andere ontwerpkeuze: horizontale straatverlichting. Waar nu vaak nog ‘verticale straatverlichting’ wordt toegepast waarmee een persoon in een spotlight staat en daarbuiten niets ziet, kan horizontale verlichting – een soort lijn van licht op de stoep of muur – ervoor zorgen dat een hele straat, tunnel of fietspad belicht wordt. Ook kunnen bankjes en zitplekken zo geplaatst worden dat de achterzijde beschut is en de persoon volledig zicht heeft op wat er op straat gebeurt. En uiteraard zijn voldoende openbare toiletten essentieel, die ook veilig voelen in gebruik.

Het zijn slechts enkele van vele voorbeelden, volgens Moeskops. De precieze aanpak voor Amsterdam wordt met het initiatiefvoorstel verder onderzocht, waarbij ook inspiratie uit andere steden zoals Wenen en Rotterdam wordt gehaald. Met lokale pilots wordt er aangehaakt op bestaande herinrichtingen van de openbare ruimte om ingrepen te testen. Vooral de jonge vrouw zelf moet als inspiratie gelden: “Belangrijk is dat we die meiden gaan spreken,” geeft Moeskops aan. “Zij worden niet voldoende bereikt in standaard participatietrajecten, dus is het essentieel om net als in Wenen de straat op te gaan en daar het gesprek met ze te voeren over hun wensen.”

Met dergelijk onderzoek worden ook looproutes van vrouwen beter in kaart gebracht. Onderzoek wijst uit dat vrouwen meer gebruikt maken van ‘lichte’ mobiliteit als voet- en fietspaden. Bovendien doen zij meer aan ‘trip chaining’: het combineren van kleine trips tot een grote route, zoals het doen van boodschappen of ophalen van de kinderen onderweg naar huis van werk. Door goed in kaart te brengen waar de vrouw zich wanneer begeeft, kan volgens Moeskops daar beter rekening mee worden gehouden. Zo kan er met vrieskou eerst op de voet- en fietspaden gestrooid worden voordat de autoweg aan de beurt is, omdat uit onderzoek blijkt dat vrouwen op de fiets ’s ochtends vaak eerder op pad gaan dan automobilisten.

Schemer-renderen

Een opmerkelijke suggestie in het voorstel is dat de renderen (computertekeningen over de nieuwe situatie, red.) bij nieuwe ontwikkelingen niet alleen zonnige plekken mogen laten zien, maar deze ook in de schemer moeten weergeven. Dit creëert volgens Moeskops voor de ontwerpers een eyeopener: “Misschien hebben zij een prachtig ontwerp van groen, voetpaden en ontmoetingsplekken gecreëerd, maar is het wel een prettige plek voor iedereen geworden? Een render in de schemering helpt daarbij, want zeg nou zelf, hoe vaak is het zonnig en licht in Nederland?”

Of deze ingrepen alle problemen voor vrouwen in de openbare ruimte gaan oplossen, is nog maar de vraag. Volgens Moeskops is het belangrijk voor stedenbouwers en ontwikkelaars om het gesprek met de vrouw te blijven aangaan en haar zorgen serieus te nemen. “Vrouwen weten vanuit hun eigen ervaring heel bewust hoe de openbare ruimte beleefd wordt. Daarmee kunnen zijn blinde vlekken wegnemen.”

Orthogonale busroute

Met dit initiatief volgt Amsterdam een groep steden die internationaal als koplopers in hun feministische beleid worden gezien. Zo wijkt Barcelona af van de standaard openbaar vervoer-routes die buitenwijken enkel met het centrum verbinden door een ‘orthogonale busroute’ toe te voegen die juist de buitenwijken met elkaar verbindt. Zo kunnen mensen die aan trip chaining doen zich gemakkelijker tussen verschillende wijken navigeren, in plaats van via het centrum te moeten reizen. In Bogota worden sinds 2019 zogenoemde Care Blocks door de gemeente opgezet: plekken in de stad waar vrouwen die zorgdragen voor kinderen, senioren en mensen met een beperking gratis terecht kunnen om zich op te leiden voor een baan of zich te ontspannen, terwijl zij hun zorgtaak even kunnen neerleggen. Met deze voorziening wil de stad de autonomie van vrouwen vergroten, die momenteel nog vaak ‘onbetaald werk’ verricht door de rol als zorgdrager op zich te nemen. En in Wenen wordt al sinds de jaren 90 aan gender mainstreaming gedaan: in al het overheidsbeleid wordt afgewogen of dit inclusief is op het gebied van gender.

Maar als voorbeeld voor alle steden wordt vaak de Zweedse stad Umeå als meest feministische stad gezien. Naast dat de stad actief gendergelijkheid in haar beleid en bestuur verweeft, wordt in de openbare ruimte actief gestuurd op plekken die ook voor vrouwen toegankelijk en aantrekkelijk zijn. Zo worden sinds 2016 zogenoemde Frizons geplaatst: ontmoetingsplekken met stopcontacten en wifi waar voldoende licht binnenkomt, met zitplaatsen ontworpen voor een persoon van 1,65 meter. Dit creëert een uitnodigende en veilige omgeving voor alle doelgroepen. Of het Lev! project: een 170 meter lange tunnel met gebogen muren en horizontale verlichting waardoor de voetganger of fietser te allen tijde kan zien wat er op hen af komt. Met kunst op de muren is dit een prettige en geborgen omgeving. Om het bewustzijn over gendergelijkheid te vergroten, organiseert de gemeente Umeå bustours langs parken, scholen en ziekenhuizen waarin zij de kansen en uitdagingen voor gendergelijkheid in het landschap van de stad laat zien.