Amsterdamse proeftuin voor aardgasvrije wijken: vijf lessen uit de eerste ervaringen

In Amsterdam vormt de City Deal ‘Naar een aardgasvrije stad’ de basis voor de lokale energie- en warmtetransitie. In deze deal werken partijen - waaronder de gemeente, woningcorporaties (zoals Ymere), energiebedrijf Nuon en netbeheerder Alliander - samen aan de ambitie om de hoofdstad in 2040 aardgasvrij te maken.

Een van de pilotbuurten voor deze transitie is het gebied rond het Gentiaanplein in de Van der Pekbuurt. Deze buurt In Amsterdam-Noord behoort tot de 27 proeftuinen die vanuit de rijksoverheid financiering ontvangen om kennis en ervaring op te doen om bestaande wijken haalbaar en betaalbaar te verduurzamen.

Voor de Gentiaanbuurt, waar de gasleidingen aan vervanging toe waren, bleek een hoge temperatuur warmtenet de beste oplossing. Inmiddels zijn 38 van de 270 woningen op het warmtenet aangesloten. Deze transitie is onderdeel van een grootschalige aanpak van de buurt: de woningen worden ingrijpend gerenoveerd en de openbare ruimte wordt onder handen genomen.

Tijdens een bijeenkomst van Stichting Warmtenetwerk op 27 februari deelden de gemeente, Ymere, Nuon, Dura Vermeer en aannemer A. Hak hun ervaringen met het aardgasvrij maken van de Van der Pekbuurt. Beleidsmakers en andere geïnteresseerden die aan de vooravond staan van de uitvoering van de overstap van gas naar warmte kregen er een kijkje in de keuken. De vijf lessons learned:  

1: communiceer tijdig en helder met de bewoners
Tijdig en helder communiceren met bewoners is een belangrijk aandachtspunt voor de overstap naar aardgasvrij wonen, vertelt Bram van Beek van de gemeente Amsterdam. "De gemeente heeft de gewoonte het liefst alles uit te willen denken voordat bewoners worden betrokken. In de praktijk blijkt het vaak beter te werken als de gemeente een doel heeft en mensen oproept om mee te denken over de uitvoering." Tegelijkertijd wil de gemeente een stevige regierol op zich nemen. Bijvoorbeeld door de kaders aan te geven waarbinnen ingrepen in de openbare ruimte plaatsvinden, zoals de plaatsing van tussenstations van het warmtenet.

Een bijzondere uitdaging hierbij zijn de ideale routes om de lokale klimaatdoelstellingen te realiseren. "De gemeente Amsterdam werkt toe naar een aardgasvrije stad. Maar dat is niet hetzelfde als klimaatneutraal. De gemeente heeft namelijk óók de ambitie om in 2050 CO2-neutraal zijn. Dat vereist onder meer voldoende aandacht voor verduurzaming van de warmtebronnen die we nu inzetten als aardgasvrije alternatieven."

2: stem af met bestaande renovatieplannen
Een van de belangrijkste uitdagingen voor woningcorporaties is de afstemming tussen de verduurzamingsopgave en het onderhoud, vult Pablo van der Laan, strategisch adviseur van woningcorporatie Ymere, aan. In de straten rond het Gentiaanplein wordt al een kleine drie jaar gewerkt aan de voorbereidingen op het gasloos maken van 38 woningen. Per woning wordt ruim een ton geïnvesteerd in renovatie. Energiearmoede, de moeite die bewoners hebben om de energierekening te betalen, is daarbij een belangrijk punt van aandacht. "Voor Ymere staan betaalbaarheid en beschikbaarheid van woningen voorop.”

3: anticipeer op toekomstige veranderingen
Anticiperen op toekomstige veranderingen is essentieel, benadrukt Van der Laan. "Tien jaar geleden voorzag Ymere al een aantal veranderingen. We keken toen hoe we tijdens renovatietrajecten rekening konden houden met no regret-opties. Denk aan het inbouwen van een dubbele meterkast om voor te sorteren op elektrisch koken. Vanwege de hoge kosten zijn dit soort aanpakken niet altijd mogelijk. Het is bijvoorbeeld niet slim om cv-ketels te vervangen die pas een paar jaar oud zijn. De energietransitie is een marathon, geen sprint."

4: bouw slim en flexibel
Om in de bestaande bouw aansluitingen op het warmtenet te realiseren, is het essentieel om goed na te denken over de samenwerking tussen partijen, zeggen Henrie Visserman, programmamanager van Nuon/Vattenfall en Pieter van Poelje, commercieel manager van A. Hak. Het energiebedrijf en de aannemer zijn in 2018 een bouwcombinatie gestart om complexe maatwerktrajecten, zoals in de Van der Pekbuurt, in goede banen te leiden.

De bouwcombinatie stond in de Gentiaanbuurt voor diverse uitdagingen bij de aanleg van stadswarmte. Zo is er vanwege de smalle straten weinig ruimte om netten aan te leggen. Een goede inventarisatie van de situatie ter plekke is onmisbaar op dit soort locaties, aldus Visserman. "Bij oudere woningen is lang niet alles goed geregistreerd. Bovendien kunnen zaken veranderen gedurende de periode waarin de engineering van het project overgaat in de uitvoering." Visserman schat dat de betrokken partijen in de bestaande bouw zo'n veertig procent meer tijd nodig hebben om warmte-aansluitingen te realiseren dan bij nieuwbouwwoningen.

5: creëer partnerships voor gedeelde doelen
Een positieve leerervaring ontstond door de verdieping van de samenwerking, zegt Visserman. "Naarmate onze projecten vorderen, worden besluiten steeds vaker gezamenlijk genomen. De traditionele relatie tussen Nuon en A. Hak, van opdrachtgever en opdrachtnemer, heeft zich ontwikkeld tot een volwaardig partnership. Op die manier kunnen we de gezamenlijke doelen steeds in het vizier houden en optimaal gebruikmaken van elkaar sterktes."

cover: werkzaamheden aan het warmtenet in de Van der Pekbuurt