Andere Tijden: de emancipatie van tijdelijk ruimtegebruik als ontwikkelstrategie

Waarde als legitimatie voor overheidssturing

De legitimatie voor tijdelijkheid als strategie ligt in de meerwaarde ervan, die zich uit op twee schaalniveaus: die van het gebied en die van de stad als geheel. Samengevat bestaat de meerwaarde uit:

• de positieve bijdrage aan de vitaliteit en het imago van het gebied (place making);
• de broedplaatsfunctie en het ontwikkelen van nieuwe gebruiksconcepten;
• het sturen van het eindprogramma;
• het voorkomen van sloop en/of verloedering;
• het accommoderen van (latent) aanwezige ruimtebehoefte voor functies en activiteiten;
• een broedplaatsfunctie voor nieuwe ideeën en kansen en daarmee een verrijking voor maatschappelijke, economische en culturele functies voor de stad;
• een positief imago in termen van tolerantie, cultuur, openheid en daarmee een gunstig effect op de toeristisch sector en het economisch vestigingsklimaat.

In de toegevoegde waarde van het tijdelijk gebruik ligt de legitimatie besloten om als overheid daarop te sturen, het als ontwikkelstrategie toe te passen en instrumenten daarvoor te benutten of te ontwikkelen. Er is daarbij sprake van volop mogelijkheden om te sturen. De scriptie biedt daar een uitgebreid overzicht van. Een aantal elementen daarin is van fundamenteel belang:

Draagvlak cruciaal

Politieke steun en draagvlak zijn cruciaal zo blijkt uit het onderzoek. Zeker daar waar de overheid niet zelf initiërend is en het tijdelijk ruimtegebruik niet verankerd heeft in plannen en visies, maar ook waar het tijdelijk ruimtegebruik nadrukkelijk onderdeel vormt van de gebiedsontwikkelingsstrategie. Een initiërende rol van de overheid is belangrijk, maar niet per se noodzakelijk. Tijdelijk ruimtegebruik als onderdeel van een doelbewuste ontwikkelstrategie maakt het mogelijk om in een vroeg stadium te anticiperen en sterker te sturen op de aard van het tijdelijk gebruik, afgestemd op de beoogde eindontwikkeling.

Professionele matchmaker noodzakelijk

Het belang dat aan een professionele matchmaker wordt toegekend is erg groot. Deze matchmaker is primair verantwoordelijk voor het managen van het proces van tijdelijk gebruik in termen van het bij elkaar brengen van vraag en aanbod en vervult een intermediaire rol tussen gebruikers, eigenaren en overheid. Dat impliceert ook dat deze matchmaker los staat van de gemeentelijke organisatie. Het coachen in de vorm van het leveren van kennis en expertise en het bij elkaar brengen van partijen is een belangrijke rol van de overheid. Deze rol is juist van belang vanwege het feit dat de tijdelijke gebruikers nieuwe toetreders zijn in het ruimtelijk ontwikkelproces. De overheid kan bovendien een wezenlijke bemiddelende rol spelen, maar de noodzaak ervan is afhankelijk van de vraag of er sprake is van tegenstrijdige belangen.

Financiële steun onontbeerlijk

Financiële steun bij tijdelijk gebruik is noodzakelijk, hetzij direct of indirect. De kosten die gemoeid gaan met tijdelijk gebruik kunnen binnen de gebiedsontwikkeling worden opgevangen. Het verdient echter aanbeveling om het handelingsperspectief van de overheid te vergroten door budget voor investeringen in het tijdelijk gebruik binnen de gemeentebegroting vrij te maken, wat daarmee los komt te staan van de specifieke gebiedsontwikkeling. Daarnaast kan gekeken worden naar de mogelijkheden om de huuropbrengsten mee te laten bewegen met het succes van de tijdelijke activiteit. Ook kunnen tijdelijke gebruikers geprikkeld worden om te investeren. Hier speelt de tijdelijkheid echter parten: de gebruikstermijn is te kort om de investering terug te verdienen. Het mee laten profiteren van de waardestijging kan hierbij helpen. Dat zou ook meer recht doen aan de waardecreatie van de tijdelijke gebruikers en geeft hen een meer volwaardige positie in de gebiedsontwikkeling.

Planologisch-juridisch: lastig, maar veel is mogelijk

De juridisch-planologische eisen en randvoorwaarden zijn een belemmering maar zetten niet alles vast. Het verdient niettemin sterke aanbeveling om bij toekomstige bestemmingsplannen op voorhand rekening te houden met het op enig moment toe kunnen laten van tijdelijk ruimtegebruik in de vorm van diversiteit, flexibiliteit en globaliteit van het gebruik en de gebruiksvoorschriften. Het formaliseren van het tijdelijk gebruik in overeenkomsten is een belangrijk sturingsinstrument voor de overheid, met name ook vanwege de (soms) tegenstrijdige doelen van partijen.

De tijdelijkheidsparadox

Er schuilt een paradox in het tijdelijk ruimtegebruik. Tijdelijke projecten kunnen slachtoffer worden van hun eigen succes door de roep om permanentheid, wat op gespannen voet kan staan met het beoogd eindgebruik. Daarin schuilt het risico dat het tijdelijk gebruik verliezers oplevert. De tijdelijke gebruiker zelf, die zijn activiteiten moet stoppen zonder alternatief, de eigenaar die zijn plannen gedwarsboomd ziet en de overheid die de publieke opinie tegen zich gekeerd ziet. Dat vraagt niet alleen om goede overeenkomsten waarin het tijdelijk gebruik is vastgelegd en een volstrekt eenduidige communicatie daarover, maar ook inventiviteit om te zoeken naar mogelijkheden om het tijdelijk gebruik, indien succesvol, waar mogelijk een vervolg te laten geven.

En met name dat laatste maakt dat tijdelijk ruimtegebruik de meer volwaardige plek krijgt in de gebiedsontwikkeling die het verdient. Het ontwikkelen van een adaptieve strategie om het tijdelijk ruimtegebruik bij succes een langetermijnperspectief te bieden en het ontwikkelen van een visie op tijdelijk ruimtegebruik op het niveau van de stad, helpen in de emancipatie van het tijdelijk ruimtegebruik.

Loslaten van het fenomeen tijd

Maar nog meer zegt de tijdelijkheidsparadox iets over onze planningscultuur die redeneert vanuit eindbeelden. Het zou dan ook helpen om het fenomeen ‘tijd’ veel meer los te laten en vooral te gaan zoeken naar gezamenlijke doelen en kansen in de gebiedsontwikkeling. De tijdelijkheid is dan geen doel meer maar een middel in de gebiedsontwikkeling. Maar een middel om te ontdekken en te experimenteren in een gebied en om te kijken wat de plek nodig heeft of welke kansen er worden geboden. Het probleem zit hem dan ook veel meer in een planningscultuur van (schijnbare) permanentie en controle. Een verandering die vooral betrekking moet hebben op de informele instituties: de werkpraktijken, plannings- en ontwikkelculturen. Praktijken en ontwikkelculturen die ruimte laten voor experimenteren en ontdekken, gebaseerd op vertrouwen tussen partijen en met inzicht en respect voor elkaars doelen. De (tijdelijke) gebruikers zijn daarin veel meer dan de tijdelijke benutters van de ruimte. Het zijn gebiedsontwikkelaars geworden.

EUR Repository: Andere tijden. Een onderzoek naar tijdelijk ruimtegebrek als planningsstrategie voor stedelijke ontwikkeling