Stadsecoloog en Vogelbescherming helpen bij realisatie natuurinclusieve wijk

Ballast Nedam Development en Vogelbescherming werken voor de tweede keer samen aan een tuindorp-project. Eerder werd tijdens de ontwikkeling van Berckelbosch in Eindhoven de expertise van Vogelbescherming al ingevlogen. Die samenwerking beviel zo goed dat Ballast Nedam Development en Vogelbescherming Nederland voor Tuinbuurt Vrijlandt al in de tenderfase gezamenlijke groene ambities hebben geformuleerd.

Vogelbescherming was in de tenderfase al aangesloten. Dat is bijzonder.
Maarten Wittens: “We hebben al eerder een gebiedsontwikkeling op clusterniveau samen met Vogelbescherming ontwikkeld. Voor de gebiedsontwikkeling Tuinbuurt Vrijlandt hebben we al in de tenderfase gezamenlijk de ambities verwoord, die best hoog zijn. Gezamenlijk met de landschapsarchitecten van Karres en Brands hebben we hier een mooi plan met een hoge biodiversiteit ontworpen. Dankzij Vogelbescherming is dit nu nog beter op vogels afgestemd. Dat geldt niet alleen voor het openbaar gebied en de groeninvulling, maar ook voor de woningen. Samen met KOW Architecten is gekeken hoe we ook in de woningontwerpen kunnen inspelen op de behoeften van vogels.”

Wittens:“Centraal stond het ontwerp van een tuinbuurt met voldoende wateropvang. Wij hebben de tuinbuurt-gedachte verwerkt met extra aandacht voor biodiversiteit en natuurinclusiviteit. Voor de planopzet hebben we een deskundige tuinbuurt-adviseur betrokken: Harm Jan Korthals Altes, een sociaal geograaf die veel weet over dit onderwerp en erover heeft geschreven. Harm Jan heeft voor ons de typische kenmerken van woningontwerp en groen in de buitenruimte op een rij gezet. Daar hebben we veel aan gehad. Groen hebben we vervolgens een stap verder gebracht door nog meer in te zetten op biodiversiteit en ook door juist te gaan ontwerpen mét het groen, dus niet alleen aandacht geven aan de woningontwerpen. Tuinbuurt-architectuur is relatief ingetogen en harmonieus, wat veel rust creëert. Daardoor heb je de ruimte om het groen er meer uit te laten springen. Met name op de hoeken zijn er wel verbijzonderingen in de architectuur opgenomen, met af en toe een poortgebouw waar we de openbare ruimte accentueren.”

Granpré Molière kopiëren

“Ook de wateropgave was een belangrijk element in de tender. Rotterdam is relatief gevoelig voor wateroverlast. Dit plangebied had een substantiële wateropgave door de lage ligging en relatief weinig oppervlaktewater. Naast het voorbelasten van de ondergrond en het ophogen van het terrein wordt centraal een vijver gegraven. Tuinbuurt Vrijlandt is hiermee in staat grote hoeveelheden neerslag te verwerken, zonder dat hiermee het rioolsystemen wordt overbelast. We hebben ook samen met Dolf van der Gaag, de Rotterdamse stadsecoloog, bekeken hoe we het water meer kunnen activeren. Door bijvoorbeeld de kantafscheidingen te voorzien van een natuurlijk talud, zodat amfibieën de ruimte krijgen om het land op te gaan.”

Jasper Nijveldt: “We zijn inderdaad niet gestart vanuit het idee van een natuurinclusieve wijk. We wilden allereerst een mooie woonbuurt maken. En dan bouw je ook nog eens ten zuiden van Vreewijk, wat is ontworpen door Granpré Molière. Dat is wel historische grond. Maar dan die tuindorp-gedachte. Wat is dat eigenlijk? Het gaat verder dan het label ‘jaren 30’. Er werd bij Vreewijk ook nagedacht over de samenhang tussen architectuur en natuur en de relatie tussen publiek en privé. En er zit een sociale gedachte achter. Het gaat dus verder dan het beeld.”

“Voor mij heeft een tuindorp ook te maken met het perspectief van waaruit je ontwerpt. Een tuindorp is heel duidelijk vanuit het ooghoogte-perspectief ontworpen en dus niet ‘van bovenaf’. Het is heel mooi hoe in Tuinbuurt Vrijlandt op een moderne manier de thema’s natuurinclusief, klimaatadaptief, mobiliteit en tuinbuurt samenkomen. We gaan niet proberen om Granpré Molière te kopiëren, dat gaat niet lukken. Maar je kunt wel met die principes een moderne variant maken.”

Ontwerpen met groen

Alleen neststenen toepassen bijvoorbeeld is dus niet genoeg. Het mag geen oppervlakkig sausje worden.
Femke Jochems: “Dat klopt, het gaat om de samenhang. Vogels en andere dieren hebben een plek nodig om een nest te maken, een plek om voedsel te vinden en ze willen veiligheid en beschutting. Dat zijn de basiselementen waar vogels en andere dieren behoefte aan hebben. De bomen en hagen zijn in feite hun wegen en hun winkels.”

Hoe zijn jullie erachter gekomen welke soorten je wil bedienen?
Jochems: "Je kijkt eerst naar de stedelijke typologie. Is het hoogbouw, laagbouw, is er veel of weinig groen in de omgeving? Dan kijk je naar welke soorten en bestaande groenstructuren al voorkomen in de buurt. Dolf van der Gaag, de Rotterdamse stadsecoloog, heeft een rapport aangeleverd over welke soorten er al zijn. In dit geval heb je het over vleermuizen en een aantal huismussenkolonies. En daarnaast allerlei herkenbare tuinvogels, zoals de roodborst, koolmees en pimpelmees."

Maarten Wittens: “Ik heb Dolf ontmoet op een congres waar ik een presentatie gaf over onze projecten, waaronder Tuinbuurt Vrijlandt. Iemand in het publiek vroeg of we al contact hadden met de stadsecoloog. Ik zei nee, en toen ging er een hand omhoog, dat was Dolf. Twee weken later hebben we elkaar in Rotterdam ontmoet. Zo hebben we veel bestaande kennis snel kunnen integreren in het plan. Dat is prettig, want we zijn wel aan een tijdspad gebonden. We moeten bijvoorbeeld snel 100 sociale huurwoningen opleveren voor Havensteder. Dan helpt het als iedereen de benodigde informatie al paraat heeft.”

Femke, had jij Maarten ook op het spoor kunnen zetten van de stadsecoloog?
Femke Jochems: “Jazeker. Lokale kennis is heel belangrijk. Eigenlijk is de kennis die de stadsecoloog beschikbaar heeft standaard achtergrondinformatie die je altijd zou moeten krijgen als ontwikkelaar. Het zou helemaal niet nodig moeten zijn om daar zelf achteraan te gaan. Daar ligt een taak voor gemeenten. Stadsecologen worden nog niet altijd op waarde geschat. En helaas hebben niet alle gemeenten een stadsecoloog”

Geen checklist-mentaliteit

Jasper Nijveldt: “Ik wil hier graag een kritische noot aan toevoegen. Je wil inderdaad al die informatie hebben, maar ik krijg er soms een checklist-gevoel bij. Je wil niet weten hoeveel documenten wij te verstouwen krijgen in een tenderfase. Dat kan ook al gaan over specifieke soorten. Maar met name in de pressure cooker-fase van een tender, als je nog bezig bent met het totaalbeeld en de algehele kwaliteit van een project, is het voor mij nog zoeken naar een manier om de ecoloog, de duurzaamheidsexpert, de mobiliteitsexpert en andere specialisten zover te krijgen dat ze niet redeneren vanuit hun checklist, maar meegaan in het denken vanuit intrinsieke kwaliteiten van een project. En dan op zo’n manier dat alles mooi samenkomt én er een duidelijke focus is. Voor ons als ontwerpers is de uitdaging allereerst om hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Dat is iets anders dan checklistjes nalopen. Ecologen zouden dat best met een bredere blik mogen bekijken, zeker nu biodiversiteit al vrij standaard in de uitvraag wordt meegenomen. Je doet tegenwoordig al bijna niet meer mee als er geen nestkastje of groendakje of deelautootje in je plan staat. En als je basisconcept sterk is, kun je vervolgens de details steeds verder uitwerken en het ook echt waar gaan maken.”

Femke Jochems: “Klopt, want als het basisconcept goed staat is er draagvlak om mooie dingen te gaan doen. Natuur is dan volwaardig onderdeel van je plan en dan is er in latere fasen vaak nog meer mogelijk. Ecologen moeten soms wennen aan die nieuwe mindset: waardering voor ecologie en hun nieuwe rol daarbij. Aan de voorkant meedenken is iets anders dan achteraf toetsen.”

Maarten Wittens: “Tuinbuurt Vrijlandt is voor ons een echte proeftuin, waarin we alles doen wat mogelijk is om de Rotterdamse natuur te versterken. Het is een heel mooie kans op een flinke schaalgrootte: ruim 7 hectare met een mooie omlijsting van singels en bomen die we ook weer gaan versterken. In de tender hebben we 155 bomen opgenomen en inmiddels zijn daar nog 20 bomen bij gekomen. We leggen de lat steeds wat hoger. Zo komt er waarschijnlijk ook een ooievaarspaal, aangezien er tijdens het bouwrijp maken al ooievaars zijn gespot.”

Betrekken jullie de bewoners ook bij de versterking van de biodiversiteit?
Femke Jochems:“Een grote component is inderdaad het betrekken van de toekomstige bewoners. Ze krijgen bij oplevering van de woning een welkomstpakket van Vogelbescherming en ze mogen een jaar lang kosteloos lid worden van de vereniging. We nemen de bewoners ook mee op een vogelsafari door de buurt, zodat ze beter weten van wat er allemaal rondvliegt. De oppervlakte van alle tuinen in Nederland is potentieel het grootste natuurgebied van Nederland. Daar valt dus veel winst te halen. We merken dat hier heel positief op wordt gereageerd: zowel het idee van natuurinclusief ontwikkelen als de samenwerking tussen Ballast Nedam Development en Vogelbescherming.”

Maarten Wittens: “We versterken elkaar echt. Femke komt ook langs op onze bewonersbijeenkomsten om het verhaal te vertellen over biodiversiteit.”

Maar hoe wordt er bijvoorbeeld gereageerd op verblijfplaatsen voor vleermuizen?
Maarten Wittens: “Vleermuizen zijn wat minder aaibaar inderdaad. Je moet dan goed laten zien wat de voordelen zijn van vleermuizen, dus bijvoorbeeld dat ze muggen eten. Dat is heel goed met al het water dat we in deze buurt hebben. Dan creëer je meteen een andere perceptie.”

Femke Jochems: “Wat ik zelf graag vertel is dat vleermuizen heel nauwkeurig kijken naar hoe een stad eruitziet en waar ze wel of geen gebruik van maken. Om het wat leuker te maken vertel ik dan ook over de mancave. De mannetjesvleermuizen van een aantal soorten roepen in de herfst vanuit hun eigen hokje de vrouwtjes: een lokroep om te komen paren. Dat soort verhalen spreken natuurlijk tot de verbeelding. Als je er dan ook bij vertelt dat door natuurinclusief bouwen de vleermuis precies op de goede plek in je woning zit, dat je er geen overlast van hebt en dat ze beslist niet je huis in komen, wordt de beleving positiever.”

Ervaren én economische waarde

Wat wil je ter afronding nog meegeven?
Joep Meijer: “Bij Tuindorp Vrijlandt is er in de tenderfase een sterk framework neergelegd voor groen en biodiversiteit. Daardoor gaat de discussie met de gemeente in een latere fase niet over ‘kan het wel, kan het niet?’ maar over ‘kunnen we meer, kunnen we beter?’ Dat maakt het proces heel prettig. Ik denk dat dit ook het eerste proces is waar ik aan tafel zit met een ontwikkelaar die zegt: we gaan meer bomen planten. Dat komt doordat het doel aan het begin zo helder is neergezet. Dat is dan ook mijn oproep aan andere ontwikkelaars, maar ook aan gemeentes: zie natuur niet als sluitstuk maar als een vertrekpunt. Zet in het begin een duidelijke basis neer.”

Femke Jochems: “Klimaatadaptief bouwen mét de natuur, dat zijn twee opgaven die echt onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Dus als je met klimaatadaptatie aan de slag gaat, doe dat dan echt natuurinclusief, want het is zonde als je dat nalaat.”

Maarten Wittens: “We laten ons graag verleiden om de ambities gaandeweg hoger te leggen. Soms lukt dat. Wij willen graag aan onszelf, maar ook aan de sector laten zien dat het kan, en hoe het dan kan. Alles kost geld, maar je kunt er ook een haalbare business case van maken, door de toegevoegde kwaliteit te activeren en als meerwaarde aan klanten te verkopen. Ik denk dat we ons met z’n allen de komende jaren veel meer bewust gaan worden van het belang en de waarde van natuur en een goede ecologische balans.”