Bestaande wijken worden verdicht: de impact op leefbaarheid

Niet de verdichting, maar de kwaliteit van de leefomgeving was het uitgangspunt van veel van de perspectieven die aan bod kwamen tijdens de webinar. Die focus past bij deze tijd, vertelt Wouter Veldhuis, waarin een verschuiving plaatsvindt van een economie gericht op particuliere welvaart naar een economie gericht op publiek welzijn – de zogenoemde wellbeing economy. Veldhuis: “Allerlei onderzoek toont aan: we lopen tegen alle grenzen van groei aan; de balans is zoek. We gaan nu van ‘meer en groter’ naar ‘anders en beter’. Naar een economie die gaat over mensen en hun relatie tot hun omgeving, over gezondheid en welzijn.”

In die nieuwe economie is de kwaliteit van de leefomgeving een belangrijke factor. “Daar horen ook vragen bij als: kunnen we nog goed slapen, is er geen lichtvervuiling? Horen we de vogels nog?” aldus Veldhuis. Verder noemt Veldhuis de grote opgaven en transities waar de samenleving voor staat, zoals klimaatadaptatie. Die vragen om een integrale aanpak, waar het perspectief van leefbaarheid in wijk en buurt goed op aansluit: “Dáár, in de wijk, komt alles tenslotte samen. Er liggen zo veel koppelkansen.”

Maar hoe verhoudt leefbaarheid zich dan tot verdichting? De geschiedenis leert dat verdichting vaak hand in hand gaat met investeringen in de leefbaarheid in wijken, legt Veldhuis uit. Volgens hem kan een wijk waar verdichting plaatsvindt er flink op vooruitgaan, omdat het toevoegen van woningen samengaat met meer nabijheid van bijvoorbeeld voorzieningen door functiemenging én met meer actieve mobiliteit door het terugdringen van automobiliteit. Beide maken een gezondere leefstijl en meer ontmoeting tussen bewoners mogelijk.

Ook Reimar von Meding ziet een positieve relatie tussen verdichting en leefbaarheid. Volgens hem is het huidige narratief waarin verdichting een bedreiging vormt voor de schaarse ruimte in steden en de leefkwaliteit, misplaatst. In veel wijken in Nederland, vooral de kwetsbare naoorlogse, is er juist te veel (niet goed gebruikte) ruimte, en zijn er te weinig woningen, stelt Von Meding. 70 procent van alle huishoudens in Nederland, zo licht hij toe, woont in een naoorlogse buurt. Het inwonersaantal in deze buurten is de afgelopen 50 jaar als gevolg van een lagere woningbezetting met gemiddeld 40 procent afgenomen.

De demografische leegloop heeft negatieve gevolgen voor de leefbaarheid in deze wijken, zoals weinig levendigheid op straat, groen zonder ecologische waarde en moeilijk in stand te houden voorzieningen. In dat soort situaties biedt verdichting uitkomst. Bijvoorbeeld in de wijk Hoornes Noordoost in Katwijk, waarvoor KAW Architecten in opdracht van woningcorporatie Dunavie een ontwerp maakte dat verdichting en meer ecologisch groen combineerde. Von Meding concludeert: “Het narratief zou moeten zijn: we willen leefbaarheid verbeteren, dat betekent dat we meer woningen moeten bouwen.”

Verdichten: ja, mits rechtvaardig

Verdichting laat zich volgens deze sprekers dus goed rijmen met een leefbaarheidsaanpak, maar niet zonder meer, benadrukt Wouter Veldhuis. Hij onderstreept het belang van rechtvaardigheid bij verdichting: “Je kan natuurlijk veel sociale woningvoorraad slopen en daarvoor veel appartementen voor expats terugbouwen, maar dat is niet rechtvaardig. Rechtvaardigheid gaat over een eerlijke woningverdeling, en veel meer, zoals ongelijk investeren voor gelijke kansen: extra aandacht voor toegang tot de woningmarkt en publieke voorzieningen, voor wie dat nodig heeft.” Belangrijke principes voor rechtvaardige verdichting vindt Veldhuis wederkerigheid, gemeenschapsvorming en vertrouwen.

Die principes komen wat hem betreft bijvoorbeeld goed terug in het woonproject Startblok Elzenhagen in Amsterdam-Noord, van woningcorporaties De Key en Eigen Haard. Dit project biedt woonruimte aan jonge statushouders, studenten en starters op de woningmarkt. Het complex kent onder andere ruime balkons, die bewoners naar eigen inzicht kunnen gebruiken. Dat gebeurt ook; ze maakten er bijvoorbeeld huiskamers, werkplaatsen en sportruimtes van. Het uit handen geven van de inrichting van deze balkons en het vertrouwen dat hiervoor nodig is, pakt bijzonder goed uit, ziet Veldhuis: “Er ontstaan wederkerigheidsrelaties – sportlessen voor een Ethiopische maaltijd – en een gemeenschap die bewoners in de wijk en stad een duurzame start biedt.”

Het laatste onderdeel van de webinar zoomt in op het Amsterdamse Osdorp: een wijk waar de leefbaarheid op sommige punten achterblijft, en waar veel verdicht is en nog gaat worden. Mohamed Machbouâa neemt ons kort mee in de herstructurering van Osdorp, die ervoor gaat zorgen dat er de komende jaren nog eens 2.500 extra inwoners kunnen komen wonen.

In dit herstructurerings- en verdichtingsgeweld is het de kunst om in contact te blijven met bewoners, zowel huidige als nieuwe, en hen en hun wensen mee te nemen in alle veranderingen, zo vertelt gebiedscoördinator Andor Kwee. Daaraan wordt volop bijgedragen door verschillende ambtenaren die in de buurt aanwezig zijn, op de hoogte zijn wat er speelt en relaties met alle partijen te onderhouden. “Zodat niet alles in het stadhuis wordt verzonnen, maar meer in samenwerking met de buurt”, aldus Kwee. Hij ziet het vooral als uitdaging om ervoor te zorgen dat de gentrificatie die de verdichting in Osdorp teweegbrengt en nog verder zal brengen, zoveel mogelijk ten goede komt aan de bewoners. Kwee: “Dat je nadenkt over wat je kunt teruggeven aan het gebied. Wat voor soort voorzieningen? Dat het past bij wat bewoners willen.” Daarbij gaat het Kwee om oude én nieuwe bewoners. Voor de laatste moet volgens hem een ‘zachte landing’ worden verzorgd: ze moeten kort na hun verhuizing de buurt snel beter kunnen leren kennen en zich er verbonden mee voelen.

Placemaking door bewoners

Voor het betrekken van bewoners in Osdorp organiseert de gemeente verschillende placemaking-activiteiten en geeft bewoners de ruimte om dit te doen. Een van de bewoners die daar enthousiast gebruik van maakt is Aziyme Akgun. Zij woont al lang in Osdorp en heeft er veel zien veranderen, overwegend in positieve zin: “Ik kan makkelijker winkelen, uit eten, ik voel me veiliger. Maar ik heb ook nog dromen voor Osdorp. Sommige bewoners zijn nog helemaal niet zo verbonden.” Als sociaal ondernemer werkt ze aan die dromen en verbinding. Ze organiseert bijvoorbeeld buurtgesprekken over de thema’s armoede, huiselijk geweld en Alzheimer. Ook begon ze onlangs een weggeefwinkel in de wijk, met buurtbudget van de gemeente. Akgun: “Er komen veel ouderen en jongeren. Van hen hoor ik ook weer hoe zij het in de wijk vinden. Ze vinden de dingen in de wijk tegenwoordig wat dicht op elkaar, maar ik hoor ook dankbaarheid voor dit soort initiatieven.”