(Binnen)stedelijk verdichten kan zonder groen op te offeren

“Aan de kenniskant ontbreekt een aantal zaken om een gezonde groene leefomgeving te kunnen realiseren.” Hanneke Kruize, lector Gezonde Stedelijke Ontwikkeling aan de Hogeschool Utrecht en het RIVM, deed deze uitspraak begin vorig jaar tijdens een openbare les die nog steeds te vinden is op de website van de Hogeschool Utrecht. Als lector zoekt Kruize naar het antwoord op de vraag hoe we voor iedereen stedelijke verdichting kunnen combineren met gezond stedelijk leven. Daarbij zijn ‘onderbouwde en praktijkgerichte oplossingen’ nodig zodat de wensen van toekomstige bewoners en kwetsbare groepen worden meegenomen bij het ontwerp van groene plekken.

Het realiseren van die groene leefomgeving in een land als Nederland wordt alleen maar lastiger, met de steeds heviger strijd om de ruimte. Het Planbureau voor de Leefomgeving schetste in 2021 in het rapport Grote opgaven in een beperkte ruimte. De ondertitel ruimtelijke keuzes voor een toekomstbestendige leefomgeving geeft de rode draad van het rapport goed weer. Want, zei het PBL destijds al, het is van belang die keuzes en bijbehorende gevolgen goed in beeld te krijgen en te houden.

“Verstedelijking is meer dan alleen woningbouw. In de afgelopen decennia heeft het beleid enig succes gehad met het bouwen van woningen binnen bestaand stedelijk gebied, maar tegelijkertijd is de ruimte voor werken daarbuiten sterk gegroeid, denk aan bedrijventerreinen en aan de distributie- en datacentra waarover de laatste tijd veel discussie is.”

“Wanneer beleid focust op de locatie van woonwijken en minder kijkt naar die van bedrijven, kan de verstedelijking dus toch een aanzienlijk beslag leggen op het buitengebied. Het beleid schiet daarmee zijn doelen voorbij, zowel vanuit het oogpunt van de bereikbaarheid van werklocaties als vanuit dat van behoud van groene ruimte. Meer aandacht voor een goede ruimtelijke ordening kan dit voorkomen. Op (stads) regionale schaal kunnen daarvoor belangrijke keuzes worden gemaakt.” Die keuzes maakten de PBL-onderzoekers onder andere op basis van twee varianten van verstedelijking: ‘Dichtbij’ (stedelijke verdichting) en ‘Ruim’ (uitleglocaties).

Groen opleveren

Deze twee scenario’s namen wetenschapper Janneke van Oorschot van de Universiteit Leiden en haar collega’s als uitgangspunt van nieuw onderzoek. In het artikel Optimizing green and gray infrastructure planning for sustainable urban development, dat vorige maand verscheen in Urban Sustainability (een partnerblad van Nature), zoekt Van Oorschot naar de ontbrekende zaken aan de kenniskant die Kruize eerder benoemde. De conclusies zijn opvallend. Meer bouwen in stedelijk gebied is op de meeste locaties in Nederland de slimste manier om de huizencrisis aan te pakken. En dat hoeft niet ten koste te gaan van groen in de stad. Sterker nog, binnenstedelijk bouwen kan zelfs groen opleveren.

De onderzoekers vertalen de scenario’s van het PBL naar de keuze om tot 2050 te bouwen in dichtbevolkt gebied (scenario Dense) en tot 2050 te bouwen in dunbevolkt gebied (scenario Sparse). Er is binnen deze twee scenario’s sprake van een ‘groene’ strategie als in een gebied van 100 bij 100 meter meer dan 30 procent van het gebied bestaat uit groene infrastructuur en minimaal 10 procent is bedekt door bomen. Een gebied van 100 bij 100 wordt grijs genoemd wanneer minder dan 5 procent van het gebied groen bevat en dat groen alleen maar bestaat uit gras en struiken.

Praktische belemmeringen

Door al die kleine vierkantjes van 100 bij 100 te projecteren op de kaart van Nederland in 2050 kunnen de onderzoekers uitspraken doen over de gevolgen van de strategie. Scenario Dense is het meest efficiënt als we kijken naar het zuinig gebruik van bouwmaterialen omdat de woningen in stedelijke gebieden gemiddeld genomen kleiner zijn dan daarbuiten. En door de kortere afstanden in het stedelijk gebied is hergebruik en recycling van bouwmaterialen gemakkelijker en daarmee ook (financieel) aantrekkelijker.

Ook is binnenstedelijk verdichten volgens de onderzoekers energiezuiniger: een hoge bevolkingsdichtheid correleert volgens de onderzoekers met een lager energieverbruik per hoofd van de bevolking. De aanleg van groene infrastructuur in deze gebieden realiseert een grotere meekoppelwinst bij het tegengaan van hittestress of beperken van overstromingsrisico’s dan in gebieden buiten de stad. Daar tegenover staan de praktische belemmeringen in stedelijk gebied om groen aan te kunnen leggen, zoals ruimtegebrek boven en onder de grond.

Cruciale afwegingen

Opvallend is dat uit het onderzoek blijkt dat naast deze voordelen het realiseren van extra woningen in de stad niet ten koste hoeft te gaan van het groen. “Integendeel,” zegt Van Oorschot op de website van de Universiteit Leiden. Ja, buiten de stad is meer ruimte voor het toevoegen van groen. Maar de simulaties van de onderzoekers laten zien dat het ook in de stad mogelijk is om juist meer groen te creëren dan voorheen. “Er kan tot 3 procent meer groengebied bijkomen als er wordt gekozen voor de groene strategie binnen steden. Dat betekent minder hittestress, minder overstromingsrisico’s en meer ruimte voor recreatie.”

De onderzoekers sluiten af met de constatering dat de conclusies specifiek gelden voor Nederland, waar natuurgebieden schaars, klein en goed beschermd zijn en niet-bebouwd land zonder functies zo goed als ontbreekt. Scenario Sparse zorgt uiteindelijk voor een positieve impact op het groen. Alleen heeft dat effect op andere functies, op de ruimte voor landbouw en mogelijk ook natuur die daarmee, in ieder geval met de horizon van na 2050, in de verdrukking kunnen komen. “Deze argumenten bevorderen opnieuw dichte stedelijke ontwikkeling. Het is duidelijk dat er afwegingen zijn tussen dichte en schaarse stedelijke ontwikkelingen in termen van bouwmaterialen, energiegebruik, landgebruik, ecosysteemdiensten en biodiversiteit. Het is cruciaal om rekening te houden met deze afwegingen voor duurzame stedelijke ontwikkeling.”