Boeren die biobased bouwmaterialen produceren, zo gaat dat in Ommen

Een man in overal wrijft vierkante balen stro los op het raster van een zelfgetimmerde stellage. De strosprieten dwarrelen bij zijn voeten neer. Een tweede man schept de berg vezels die tot aan zijn knieën rijkt met grote halen in de laadbak van een kistvormige, ronkende machine. Het stro ruist door het apparaat, door een rode buis over het erf en de deur door van de boerderij met wit-rode luiken. “Twee hectare was nodig voor de isolatie van deze woning,” zegt Chris Antuma, wijzend op de pakken opgestapeld stro. Hij is boer en eigenaar van de woning op landgoed Junne, bij Ommen. Sinds acht jaar runt hij hier een biologisch boerenbedrijf, inmiddels pacht hij vijftig hectare grond tussen de bossen en langs de Overijsselse Vecht.

Antuma verbouwt, naast wortelen en bieten, onder meer winterrogge. De rogge verkoopt hij bijvoorbeeld aan de lokale bakker. De stengels ruilt hij vervolgens de overgebleven stengels van zijn gewassen. Biggetjes in een andere boerderij slapen erop in hun hokken, in ruil krijgt Antuma mest van de varkens voor op zijn grond. Maar deze winter heeft hij de stengels van de rogge die hij in oktober zaaide gehakseld, ontstofd en gedroogd. Nu isoleert hij met het stro zijn woning.

Opkomst biobased gewassen

“We hebben dit soort welwillende boeren en bouwers nodig,” zegt Ido Sellis, hij is betrokken bij het project in Junne met zijn adviesbureau en als ketenregisseur van de Twentse Bouwboeren. Antuma is een van de pioniers die – zonder subsidie – met eigen stro experimenteert, vertelt hij. Biobased materialen zijn met een voorzichtige opmars bezig. Ook in andere delen van het land, van Noord-Brabant tot Twente tot Friesland worden biobased-productieprocessen opgetuigd. Met de ketens van duurzame grondstoffen wordt gepoogd duurzame en circulaire doelen in de bouw en landbouw te behalen.

In de zoektocht naar een biobased bouw wordt veel verwacht van nieuwe ketens waarin boeren en bouwers op regionaal niveau samenwerkingen aangaan. Op het landgoed in Junne kan de teelt van de materialen op eigen grond plaatsvinden, maar dat is niet overal het geval. De Twentse Bouwboeren is een van de initiatieven die dit nieuwe netwerk van bouwers en boeren probeert op te zetten. Héél hard ging dat tot nu toe niet. Hoewel biobased (ver)bouwen geldt als een veelbelovend middel voor een schonere bouw en transformatie van de landbouw, ontbreekt het nog aan een grootschalige vraag én aanbod van materialen.

Onzekerheid over de financiering is daarin een van de grote obstakels. Want welke boer durft te investeren in gewassen voor de bouw als de opbrengst onzeker is? En wie bedenkt een bouwproject gemaakt van biobased materialen als onduidelijk is of er voldoende materialen voor een betaalbare prijs voorradig zijn? Om de keten, van zaadje tot woning, een eindje op weg te helpen presenteerde demissionair minister Hugo de Jonge afgelopen najaar namens vier ministeries de Nationale Aanpak Biobased Bouwen.

Het doel van de aanpak: in 2030 moet dertig procent van de nieuwbouwwoningen uit dertig procent biobased materialen bestaan. Het belangrijkste stimuleringsmiddel uit Den Haag is 200 miljoen euro om de ambities een zetje te geven. 25 miljoen euro moest voor het einde van 2023 worden besteed om biobased bouwen aan te slingeren: met het geld kunnen procesketens waarin boeren en bouwbedrijven samenwerken worden opgetuigd en ‘verwerkingsfaciliteiten’ opgezet. De resterende 175 miljoen euro is bedoeld voor opschaling van de markt tussen 2023 en 2030. Dat geld gaat volgens de ministeries mogelijk naar bijvoorbeeld subsidies voor de diensten die boeren leveren voor de maatschappij, zoals het telen van gewassen die veel CO2 opslaan.

Regelgeving in de weg

De lucht in de boerderij prikt en kriebelt van de stukjes stro die door de lucht vliegen. In de nok van het dak bungelen twee benen tussen de spanten door. Kristian Maters, oprichter van het bedrijf Prefab Strobouw, is gespecialiseerd in het gebruik van stro. Samen met de ‘bouwbiologische’ aannemer Dijkhuis isoleert hij de woning van Antuma. Met een mondkap en beschermingsbril op blaast hij met de rode slang stro in het dak, achter de opgespannen folies.

“Natuurlijke materialen zijn gezonder, niet alleen voor de bewoners ook voor mij en mijn medewerkers” zegt hij nadat hij zijn bril en masker afzet. Voor Maters is bouwen met natuurlijke materialen al vanzelfsprekend. Om diezelfde reden gebruikt zijn opdrachtgever, boer Antuma, zelfs alleen biologisch geteelde gewassen gebruiken: “je wilt je niet omringen met de pesticiden.” Het toepassen van biologische biobased materialen lukt onder andere doordat Maters met zijn bedrijf kan samenwerken met boeren als Antuma die van duurzaamheid hun missie hebben gemaakt.

Maar ook Maters ervaart in zijn werk dat het gebruik van biobased bouwmaterialen nog niet vanzelf gaat en niet alleen vanwege de financiering. Het lukt hem om vijftig woningen per jaar biobased materialen te isoleren, vertelt hij. “Brandveiligheidseisen zorgen nog voor obstakels. Stro-isolatie is nog niet gecertificeerd”, vertelt Maters. Ook ziet hij dat regelgeving per land verschilt. Komt hetzelfde materiaal uit Duitsland dan zijn die certificaten er wel. Building balance is wel bezig om de Nederlandse certificaten rond te krijgen vult aannemer Eberhart Dijkhuis Maters aan. Op basis van gelijkwaardigheid wordt het materiaal nu geaccepteerd, maar dan moeten Duitse onderzoeken en certificaten worden gebruikt

Breed palet

Even verderop komen in een veld tussen de bomen verse groene sprieten uit de aarde omhoog. Ido Sellis neemt een van de jonge planten tussen zijn vingers. “Rogge is een van de zeven gewassen waar we ons met de Twentse Bouwboeren op richten,” vertelt hij. Zo zoekt hij boeren die rogge of vezelhennep willen verbouwen en bedrijven die daar isolatiemateriaal van willen maken. Ook de verbouw van silphie – een plant met grote gele bloemen- en vezelhennep is een optie, deze kan worden verwerkt tot plaatmateriaal. Lignine, een lijm uit hout, kan dienen als bestandsdeel van asfalt in wegen.

Het zijn slechts enkele van de gewassen die aan de bouw een bijdrage kunnen leveren, blijkt onder ander uit het Inspiratieboek biobased bouwen dat het College van Rijksadviseurs publiceerde. Voor ontwerpers en bouwers bieden gewassen een breed palet aan materialen waar ze uit kunnen putten. Ook voor boeren is het prettig dat er verschillende opties zijn: al die gewassen vragen om andere bodems en condities. Voor boeren op verschillende gronden, in verschillende delen van het land, kunnen de gewassen een aanvulling of vervanging zijn van bestaande oogsten.

“Zowel de bouw en landbouw lopen in Nederland vast. En biobased bouwen kan voor beide een oplossing zijn,” zegt Hanna Lára Pálsdóttir. Ze is programmaleider biobased bouwen bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In die rol werkte ze samen met vele partners en Boom Landscape aan een recente handreiking op gebiedsniveau van Mooi Nederland, een programma van de overheid voor ruimtelijke kwaliteit: biobased (ver)bouwen, naar een landschap met biobased bouwmaterialen.

Biobased bouwen is niet alleen interessant vanwege de duurzaamheidswinst voor de bouw, legt ze uit, maar kan ook helpen bij de transformatie naar een toekomstbestendige landbouw. Pálsdóttir: “Gewassen voor de bouw zijn bijvoorbeeld een uitkomst voor gebieden die kampen met droogte of overbemesting. Lisdoddes kunnen goed groeien op natte grond, dus ook in wateropslagplekken. Riet neemt stikstof op, daarmee kun je stikstof die opgeslagen ligt in het veenlandschap ‘uitmijnen’.” In een rekentool die De Natuurverdubbelaars ontwikkelden voor Mooi Nederland kunnen zowel de economische als deze maatschappelijke baten van gewassen voor de bouw worden vergeleken met reguliere teelten.

Diverser landschap

Als met de Nationale Aanpak Biobased Bouwen de productie en het gebruik wordt opgeschaald, dan zal dat invloed hebben om het landschap. “Biobased bouwen betekent niet dat we de ene monocultuur vervangen door de andere, biobased materialen zijn ook een kans om het landschap diverser te maken”, zegt Pálsdóttir. Landschapsarchitect Philomene van der Vliet tekende voor de handreiking tientallen bouwstenen en landschapsconcepten waarin biobased gewassen op zand-, veen- en kleigronden een plek krijgen. Denk aan strokenbouw, roterende teelten, agroforestry – waarbij bebossing en landbouw worden afgewisseld en landbouw afgewisseld met vee en bosbouw. Wat waar kan of handig is hangt af van veel factoren, zoals het bodemtype, de aanwezigheid van natuurelementen en ook stedelijk landschap. Pálsdóttir: “Het zijn archetypische concepten, die we graag met de ketenregisseurs van Building Balance in de praktijk willen brengen.”

Mochten financiering en vraag naar biobased bouwmaterialen verder op gang komen, is dus de hoop dat de boeren zelf zullen overstappen op de verbouw van de materialen. Pálsdóttir: “Sommige boeren vinden dit ontzettend leuk en zien perspectief, maar anderen hebben andere zorgen, wellicht een schuld of zitten in een ander vaarwater.” Aan Chris Antuma zal het in ieder geval niet liggen. Het is nog even wachten tot de nieuwe sprietjes groen tot vol wasdom zijn gekomen, maar wat hem betreft kunnen ook deze stengels voor de bouw worden gebruikt. Ondertussen kijkt hij stralend toe hoe de stapel met pakken stro naast zijn huis gestaag slinkt. Aan het eind van de dag heeft Antuma een huis met biobased wanden en dak.