Bottom-up aan de macht!

Slotcongres Creative City Challenge

De manifestatie Open Lab Ebbinge vond plaats op het CiBoGa-terrein, een gebied tegen de binnenstad van Groningen aan dat al lang volgebouwd had moeten zijn – als de crisis geen roet in het eten had gegooid. Het gebied ligt nog grotendeels braak en dat biedt ruimte – letterlijk – voor nieuwe initiatieven, zij het in tijdelijke vorm. Open Lab Ebbinge krijgt hier de komende jaren gestalte: iedereen met goede ideeën mag zich melden. Een eerste interessante input werd geleverd door de buurlanden rondom de Noordzee. Onderdeel van de startmanifestatie was namelijk het slotcongres van het Europees Project Creative City Challenge: partners uit Hamburg, Bremen, Oldenburg, Kortrijk, Høje-Taastrup, Göteborg, Dundee, Newcastle en de TU Delft hebben hierin de afgelopen drie jaar samengewerkt aan kennisontwikkeling rond creatieve kennisclusters en hotspots. De ervaringen werden in Groningen gepresenteerd, onder leiding van dagvoorzitter Tracy Metz.

Spontane stad

De Groningse wethouder Frank de Vries leek in ieder geval niet bij de pakken neer te zitten. Toegegeven, het zijn geen eenvoudige tijden en de situatie is ook voor een bestuurder compleet anders dan pakweg vijf jaar geleden. ‘We moeten toe naar een nieuw model voor stedelijke planning’, aldus De Vries. Vormgeven aan de ‘spontane stad’, dat is de nieuwe en interessante uitdaging. ‘De stad wordt niet door politici en beleidsmakers vormgegeven, maar door initiatieven van onderop – zoals hierbuiten te zien is. Dat is niet eenvoudig, omdat je afstand moet nemen van het ouderwetse plannenmaken. Maar het is onvermijdelijk, omdat gebieden als CiBoGa zich anders niet zullen ontwikkelen. Ebbingekwartier is invented here, niet op het stadhuis.’

Via video kwam een boodschap uit Brussel: D66-europarlementariër Marietje Schaake liet weten dat de creatieve sector voor de concurrentiepositie van eminent belang is. Reden voor de EU om tot 2020 zwaar in te zetten op deze sector, met het programma ‘Creative Europe’. Ondernemerschap in de creatieve industrie wordt daarmee nadrukkelijk aangemoedigd. Dat laatste was ook de kernboodschap van Victor van der Chijs, CEO van OMA en voorzitter van het Topteam Creative Industries, ingesteld door het Rijk. OMA werkt momenteel in 40 landen en is met 350 medewerkers het bewijs dat het ook goed kan gaan met een ontwerpbureau, mits het genoeg agility heeft. Oftewel: steeds kan inspelen op veranderende omstandigheden. Het is een opgave waar de complete creatieve industrie zich voor gesteld ziet, aldus Van der Chijs. Het Topteam onder zijn leiding legt de link tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen en ondernemers – de triple helix – en probeert daarmee van Nederland in 2020 de nummer één creatieve economie te maken. Een stevige ambitie, maar haalbaar: ‘Creatieve bedrijven zijn de forerunners van innovatie. En ze kunnen als geen ander de verbinding leggen tussen bedrijven die vooral onderzoeksgestuurd werken en zij die marktgericht werken. In Europa zijn we daarin niet ver, Amerika is – zie het succes van Apple – een stuk verder. Crossovers genereren, daar gaat het om.’

De Creative Challenge Roadmovie die daarop werd vertoond, gemaakt door Daniel Günther en Helge Rudolph, liet zien hoe in zeven steden rondom de Noordzee met creativiteit in de stad wordt omgegaan. Een mooie bloemlezing, met een paar voorbeelden:

Fablab Bremen:
volwassenen en jongeren belangstelling bijbrengen voor techniek
TILLT Gothenburg:
bedrijven nieuwe perspectieven geven door de inzet van kunstenaars
Innovatielab Groningen:
vormgeven aan tijdelijk gebruik en het nieuwe ontwikkelen
Newcastle:
herontwikkeling van de Toffee Factory
Kulturetage Oldenburg:
herontwikkeling stationsgebied door creatieve bewoners en bedrijven

Het ochtendprogramma werd afgesloten met de uitreiking van de Best Collaboration Awards: een prijs die onder meer ten deel viel aan het Nederlandse bedrijf Carex. Carex beheert en verhuurt 1.500 gebouwen binnen en buiten de stad, die anders leeg staan en zouden verpauperen. Interessant is dat daarbij de relatie met de omliggende buurten wordt gezocht. Veel van de gebouwen worden door kunstenaars en andere creatievelingen gebruikt; zij zetten zich ook in voor de omgeving (zoals met de SocialSofa in Winschoten).

Van “tailor made” naar “no plan” planning

Na een luide Lunch Beat met DJ E-1000, een Portugese architect uit Zweden in een nieuwe nichemarkt bestaande uit een disco lunch, luidde de Groninger wethouder Frank de Vries het middagprogramma in. Op diverse prominente locaties probeert de stad Groningen een nieuwe stedebouw te bedrijven. Van “taylor made” planning wordt geprobeerd met “no plan” planning bottom-up processen te stimuleren en te faciliteren. Het Ebbingekwartier is hier een fier voorbeeld van. Door buurtinitiatieven van vooral enthousiaste lokale ondernemers te faciliteren werd in de getoonde goed nieuws film gesproken over een ommekeer van een problematisch winkelgebied aan de noordzijde van de binnenstad naar een creatief centrum met een veelheid van particulier creatief initiatief. Voor het door de gemeente aangekochte immense Suikerfabriekterrein heeft de gemeente geen enkel plan tot circa 2030. Door middel van een prijsvraag werden burgers en bedrijven verzocht ideeën aan te leveren. Een professionele jury -is dat nog bottom-up?- beoordeelde de 179, voornamelijk door burgers, ingebrachte voorstellen. De inzendingen kunnen medewerking aan de uitvoering van hun idee winnen. (gemeente.groningen.nl/suikerfabriek)

Waar de 20ste eeuw werd bepaald door grootschalige planmatige groei, staat het nieuwe bestuur van deze eeuw voor de uitdaging van het implementeren van kleinschalige organische groei van de ruimte en een krimpende invloed van de overheid.

In principe is alles tijdelijk

De nieuwe opgave ligt in leegstand en braakliggend terrein binnen het bestaande stedelijk weefsel in een veranderlijke onvoorspelbare toekomst. Tom Bergevoet en Maarten van Tuijl van temp.architecture.urbanism hebben structureel nagedacht over deze problematiek. Waar eindbeeldplanning met top-down denkende professionals lange tijd de norm was, pleiten zij voor startbeeldplanning, die uitgaat van verschillende ontwikkelmogelijkheden binnen een bandbreedte en het opereren in een onvoorspelbare en complexe context.

Tijdelijk is het nieuwe permanent

Een internationaal panel met ervaringsdeskundigen in relatie tot creatieve bottom-up initiatieven* deelde haar ervaringen met de zaal. Beleidsmakers zien tijdelijk ruimtegebruik en bottom-up processen als een goedkoop alternatief voor stadsontwikkeling. De praktijk blijkt echter erg arbeidsintensief. Er is nog geen adequaat economisch model beschikbaar en dat is nog niet alles. Want wie is de baas? En wie beslist? Tijdelijkheid blijkt in de praktijk zeker geen laissez faire. Regelgeving is niet zozeer het probleem voor bottom-up processen. De interpretatie van de regels, respectievelijk de “mindset” van de toetsende ambtenarij des te meer. Ook de medewerking van eigenaren van grond en vastgoed blijkt vaak lastig. Het systeem lijkt doordrenkt van wantrouwen, winst en competitie. Waar de ontwikkeling van open source software een vlucht heeft genomen door wederzijds vertrouwen en samenwerking blijkt dit in de ruimtelijke ordening nog problematisch.

Nederland, als een van de meest dichtbevolkte landen in de wereld, heeft een hoop lege ruimte binnen de stadsgrenzen. Er blijkt niet genoeg programma en geld te zijn om lege ruimte op te vullen tegen de huidige prijzen. Daarnaast is er lange tijd weinig innovatie in de bouwsector. Deze is nog steeds gericht op een grote permanente vraag. ‘We kunnen niet door blijven gaan met bouwen, bouwen en bouwen. We zullen nu moeten slopen, slopen, slopen en slopen om te kunnen vernieuwen.’ Creative destruction is het toverwoord voor het panel.

Leegte en onzekerheid lijken als concepten wellicht interessant, maar de meeste mensen willen weten waar ze aan toe zijn en waar het naartoe gaat. Tom Bergevoet geeft aan dat het bestemmingsplan zekerheid geeft, maar we zullen nieuwe instrumentaria moeten vormgeven en wennen aan onzekerheid. Experimenteel zou maar zo het nieuwe structureel kunnen zijn, laat Jurgen Hoogendoorn weten. De dagvoorzitter Tracy Metz sluit het zaalprogramma af met een quote van Lenze Hofstee (Carex) eerder op de dag: “Het leven is tijdelijk, dus maak er het beste van”.

Weest waakzaam creatievelingen

De door temp.architecture.urbanism gemaakte tentoonstelling over tijdelijk ruimtegebruik -waarin ondermeer aansprekende successen worden getoond van strategieën voor flexibele ruimtelijke ontwikkeling- werd in de buitenlucht geopend door professor René Boomkens, hoogleraar sociale en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij voegt aan het reeds gezegde toe dat er een schisma ontstaat tussen de creatieve veelal hoogopgeleide klasse en de lagere sociale klasse die buiten de boot dreigt te vallen. Hoogopgeleiden nemen de stad over en drijven de lagere klassen naar buiten, aldus de hoogleraar. Bovendien is er nog een crisis, want hoe om te gaan met de identiteitscrisis van de professionals in het bottom-up proces? Na deze overdenkingen waaierden de aanwezigen uit om onder het genot van een drankje de tentoonstelling en de tijdelijke paviljoens te bezoeken op het Open Lab Ebbinge.

Deelnemers aan het panel waren Tom Bergevoet (temp.architecture.urbanism Amsterdam, www.temparchitecture.com), Dale Bolland (economic development officer gemeente Newcastle), Jurgen Hoogendoorn (adviseur gemeente Amsterdam), Oliver Hasemann (ZwischenZeitZentrale Bremen, www.zzz-bremen.de) en David Inden (Estheticon Projectadvies Groningen, www.estheticon.nl).

Donderdag 20 september 2012 | Open Lab Ebbinge, Groningen Organisatie: Groningen Congres Bureau