Bouwen in een bord spaghetti: Het Platform bij Utrecht Centraal

1. Gemeente Utrecht

De gemeente Utrecht heeft de opdrachtverlening bij Het Platform anders aangevlogen dan standaard. Bij de aanbesteding gaf de gemeente de ontwikkelaars (en daarmee ook de architecten) slechts een paar vaste kaders mee. De marktpartijen werden zo uitgedaagd om met innovatieve, slimme en creatieve plannen te komen.

"Het Platform was in eerste instantie geen bouw-, maar een ontwikkelopgave”, vertelt projectmanager Heleen Wijtmans van de gemeente Utrecht. “Juist het samenspel van alle betrokken partijen was de kracht van dit project. Ieder had zijn eigen rol. De gemeente gaf ruimte in de tender en organiseerde ook ruimte voor invloed vanuit de stad in de vertrouwelijke tenderfase. Ontwikkelaar ABC sprong met al zijn expertise hierop in, architect VenhoevenCS vertaalde de verschillende wensen en belangen in een ontwerp, en dat werd door bouwbedrijf Bouw21 uitgevoerd.”

Luisteren en uitleggen

In 2014 was de gemeente Utrecht gestart met de tender van Het Platform. Op basis van ervaringen in het Stationsgebied met het Noordgebouw werkte zij met een andere tenderaanpak. Meer in samenwerking en in gesprek, met ruimte voor ieders expertise.

Dat was belangrijk, want het was een enorm ingewikkelde locatie, blikt Wijtmans terug. “Reizigers moesten naar het station kunnen blijven lopen, de plek om te bouwen was bijzonder klein, de bouw mocht geen invloed hebben op de aanleg van de Uithoflijn, terwijl het gebouw boven op het bus- en tramstation moest komen. En er waren ook nog heel veel andere bouwactiviteiten in de directe omgeving.”

Nieuw bij de ontwikkeling van Het Platform was dat ook mensen uit de directe omgeving al in de vertrouwelijke tenderfase werden betrokken, dus nog voordat er een ontwerp gemaakt werd. Dat roept de vraag op wat je mensen kunt bieden als er al zoveel vastligt, zoals de hoogte van het gebouw en de planning. Is teleurstelling dan niet een voor de hand liggende uitkomst van het gesprek aangaan? Nee, vindt Wijtmans. “Het was ons duidelijk dat het juist in zo’n situatie belangrijk is om in gesprek te gaan. Uiteindelijk wordt er een gebouw neergezet waar ze niet op zitten te wachten. Tegelijk is dat gebouw wel nodig omdat Utrecht enorm snel groeit.”

“Wat je mensen te bieden hebt, is dat je oprecht luistert naar hun zorgen en wensen. Zonder oordeel en zonder gelijk te reageren. De signalen die we kregen, hebben we vóór de ontwerpfase meegegeven aan de ontwikkelaar en architect, met de voorwaarde om ze zo goed mogelijk op te nemen in het ontwerp - en om goed uit te leggen als het niet lukt waarom een andere keuze is gemaakt.“

Bewoners zonder ballast

Met een collega belde ze deur voor deur aan bij omwonenden om hen uit te nodigen als gesprekspartner en hun zorgen en wensen gedetailleerd duidelijk te krijgen. “Bewoners kennen hun directe omgeving natuurlijk veel beter dan wij. Ze hebben een bak met kennis, en dan is het frustrerend wanneer daar niets mee gedaan wordt.”

Uiteindelijk ontstond een groep van ongeveer tien betrokkenen die wilden meedenken tijdens de ontwikkeling van het gebouw. Als gelijkwaardige partners kregen ze tijdens de tenderperiode de vertrouwelijke stukken, waarop ze konden reageren in gesprek met ontwikkelaar en architect.

De inbreng van de omgeving leidde tot verbeteringen van het ontwerp. Zo kwamen er verspringende elementen en doorkijkjes. Dit verminderde ook de inkijk voor huidige bewoners door de nieuwe buren. Ruimte voor groen op de terrassen en aan de gevels was een gedeelde wens. De bewoners opperden een bewateringssysteem vanuit de gedachte dat hun toch al beperkte uitzicht nog verder kon verslechteren wanneer de bomen en planten zouden verdorren door watertekort. “Als je dagelijks druk bent met het oplossen van problemen, is de kans groot dat je iets over het hoofd ziet waar bewoners zonder al die ballast wel oog voor hebben.”

Lessen geleerd

Natuurlijk ging niet alles goed en werden nieuwe lessen getrokken. Eentje daarvan ging over de betrokkenheid van de politiek. “Achteraf gezien hadden we de gemeenteraad in een vroeger stadium actief bij het project moeten betrekken”, concludeert Wijtmans. Daarnaast was het beter geweest om de omgeving toch nóg eerder bij het project te betrekken. “Bij het Smakkelaarsveld – een project in het stationsgebied dat nu wordt gebouwd - hebben we deze manier van werken verder ontwikkeld.”

De sleutel tot succes? “Geef ruimte aan alle betrokken partijen, dus ook aan de omgeving. Wees eerlijk, ook als iets niet kan. Ga niet uit van jouw oplossing, maar zoek sámen een nieuwe die voor iedereen werkt. Niemand heeft de waarheid in pacht: de stad niet, de gemeenteraad niet, de marktpartijen niet. Luister dus écht naar elkaar, onderzoek bij elkaar het achterliggende doel van standpunten of oplossingen, en werk vanuit daar. Dat lijkt simpel, maar het is hard werken.“

2. De projectontwikkelaar

Bouwen op een plek die klem zit tussen andere gebouwen. Begin er maar aan. ABC Vastgoed Groep durfde de handschoen op te pakken voor Het Platform. Het ontdekte gaandeweg dat werken in een bord spaghetti om een speciale aanpak vraagt. Directeur Marcel Loosen: “Je moet niet alleen in stenen denken, maar ook in mensen.”

Voortdurend in je achterhoofd houden voor wie je bouwt, oog hebben voor de bestaande omgeving en de ‘menselijke maat’. Dat samen is volgens Loosen de essentie van de ABC-filosofie. Die leidt bij ieder project weer tot andere invullingen, want een eenvoudig recept bestaat niet. In het dynamische stationsgebied koos de ontwikkelaar voor een vermenging van de functies wonen, werken en recreëren. “Het Platform is bedoeld voor de kenniswerkers die Utrecht rijk is, dus vooral zij moeten zich prettig voelen. Met dat idee in het achterhoofd konden we een helder concept maken dat de gemeente Utrecht het beste vond van alle partijen die meedongen.”

Helft minder beton

De gemeente gaf de kandidaat-ontwikkelaars tijdens de tenderperiode gelegenheid voor het nemen van verantwoordelijkheid. ABC legde bijvoorbeeld tijdens het gesprek met de omwonenden niet direct een dichtgetimmerd plan op tafel, want het wilde eerst met hen in gesprek. “Je doet ze namelijk wel wat aan door zo’n groot gebouw neer te zetten. We wilden hun zorgen en wensen horen over onderwerpen als licht, uitzicht en geluidsoverlast, en daar binnen de mogelijkheden rekening mee houden.”

ABC wilde ook duurzaam werken. Dat leidde tot een ontwerp van een tafelconstructie - tegelijk de vloer van Het Platform én het dak van het onderliggende bus/tramstation – die onderdeel werd van het gebouw. De ‘tafel’ was nodig omdat de bouw geen enkele invloed mocht hebben op de aanleg van de daaronder gelegen Uithoflijn. De gemeente had de klus voor deze tafel al aanbesteed, maar gaf uiteindelijk de voorkeur aan het door ABC voorgestelde geïntegreerd bouwen. Dat vereiste wel veel creativiteit en de samenwerking tussen vijf partijen: gemeente, ABC, BAM Utiliteitsbouw, Projectorganisatie Uithoflijn en Bam Uithoflijn. “Maar het resultaat mocht er zijn: een dunnere tafel en slankere en minder kolommen. Ook was er de helft minder beton en staal nodig, daalden de kosten en ging de bouw sneller.”

Alle slierten verbonden

De volledige ontwerp- én bouwperiode werd een avontuur waarin pasklare antwoorden al snel aan hun uiterste houdbaarheidsdatum zaten. Het tot een goed einde brengen van de operatie vroeg om flexibel werken, noodgrepen toepassen en onorthodoxe oplossingen bedenken. Zo maakte nijpend ruimtegebrek het plaatsen van twee grote kranen naast het gebouw onmogelijk. Ze kwamen daarom noodgedwongen op de eerste verdieping te staan en moesten er aan het eind van de bouw weer uit gehesen worden.

“Ingewikkeld? Dat kun je wel zeggen, ja. En we waren afhankelijk van de voortgang om ons heen, dus overlegden we voortdurend met partijen. Het stationsgebied is net een bord spaghetti waarvan alle slierten met elkaar zijn verbonden. Voor de gemeente waren bijvoorbeeld de bouw van de Uithoflijn en de grootste fietsenstalling ter wereld belangrijk, maar dat had wel invloed op onze planning.”

Noodzakelijk incasseringsvermogen

Om voor het gebouw op de tafelconstructie niet afhankelijk te zijn van één grote, traditionele aannemer en direct grip te krijgen op de bouwkosten, koos ABC voor een vernieuwende aanpak door - via de oprichting van Bouw 21 - rechtstreeks in zee te gaan met bouwspecialisten: niet als uitvoerders, maar als partners. “Gevelbouwers, installateurs…noem maar op. Het idee was: we gaan het samen doen, zonder contracten. Dat leverde risico’s op, maar ook besparingen. Volgens mij is dat bijna de enige manier van werken. Je kan niet alles dichttimmeren met begrotingen, zeker niet op de ingewikkeldste bouwplek van het land.”

Met de gemeente werd nauw overleg gevoerd over de werkwijze. “Dat is alleen maar goed, Utrecht loopt daarmee voorop. Wij geloven in een netwerkorganisatie die niet hiërarchisch is, maar opereert op basis van gelijkwaardigheid. We hebben een team neergezet dat van Het Platform een gezamenlijk succes wilde maken. Er liepen allemaal directe lijntjes naar de gemeente. Niet iedereen had altijd dezelfde spirit, maar er was veel onderling begrip en de gemeente wilde altijd mee zoeken naar oplossingen.”

Achteraf is Loosen blij met de gemaakte keuzes en het resultaat daarvan: een gebouw dat grotendeels overeenkomt met de oorspronkelijk ingediende renders. Er is waargemaakt wat er is beloofd. “Het mooie is dat alles draait om vertrouwen in elkaar hebben en transparant zijn. Dat is noodzakelijk wanneer je nieuwe paden betreedt en dus niet altijd weet wat je kan verwachten. Missers moet je accepteren, dus incasseringsvermogen is wel noodzakelijk. En fouten maken mag, zolang de drive voor het eindresultaat maar goed is. Samen hebben we het allemaal voor elkaar gekregen. Daar ben ik best trots op.”

3. De architect

Waar eindigt een gebouw en waar begint de omgeving? Welk deel hoort bij de stad en wat is van de bewoners? Grote kans dat een voorbijganger die Het Platform in zich opneemt niet direct antwoorden heeft, want de grenzen zijn vaag. Dat is exact wat architect Ton Venhoeven voor ogen had. “Het Platform is een aantrekkelijke woekering van ruimtes.”

De bewoners delen een aantal faciliteiten met elkaar, zoals een dakterras en een binnentuin, maar de fitnessclub, het restaurant en een openbaar terras zijn vrij toegankelijk voor de stad. “Noem het maar een ecosysteem,” zegt Venhoeven tijdens een rondleiding. “De bewoners zijn tot op zekere hoogte ‘zelfvoorzienend’. Ze kunnen samen feestvieren op het dakterras, een praatje maken in de binnentuin, op de laptop werken in het restaurant. De ruimtes en gangen zijn zo ontworpen dat je er wilt blijven hangen en makkelijk contact maakt. Maar je hoeft uiteraard niet alles samen te doen. Binnen loopafstand zijn voldoende voorzieningen te vinden, en door de nabijheid van het station zijn auto's niet nodig.”

Oneindigheid

Uiteindelijk is een gebouw ‘slechts’ de achtergrond voor het leven en gaat het niet alleen om schoonheid, maar ook om groen, de openbare ruimte en de verbinding met de omgeving. Die balans – mede voortgekomen uit de gesprekken met omwonenden tijdens de aanbestedingsprocedure - ontstaat bij Het Platform onder meer door de stapeling en het verspringen van volumes, door een half overdekt terras, het vele groen, en nissen die overal in het gebouw zitten “Alles is één geheel, tegelijk spannend én harmonieus.”

Wie stilstaat voor Het Platform, kan ernaar blijven kijken. Neem alleen al de gevelplaten met braille-achtige stippen. Het lijkt een enorme hoeveelheid variaties, maar in werkelijkheid zijn het er maar een paar. Door slim combineren en roteren ontstaat de suggestie van oneindigheid. Die combinatie zie je overal terugkeren. Bij de balkons bijvoorbeeld, die soms wat dieper zijn en soms wat vlakker. Bij de houten betimmering, die net wat verder doorloopt dan je verwacht. Op de terrassen, waar de beplanting steeds net weer anders is.

Niet kijken, maar ervaren

Eigenlijk moet je Het Platform niet bekijken, legt Venhoeven uit, maar ervaren. In het voorjaar kleuren de gevelplaten anders dan in het najaar, als je vrolijk bent vallen je andere details op dan in een sombere stemming. “Door het open, gelaagde karakter geeft het gebouw die vrijheid. Het nodigt uit tot subjectieve waarneming.”

Opvallend is de entree aan de zijde van het Moreelsepark, die onderdeel vormt van een aantrekkelijk ‘poortgebied’ tussen het station en de binnenstad. “Iedereen kan via Het Platform naar het station en Hoog Catharijne lopen. De route van de Oudegracht en het Moreelsepark naar het Stationsplein krijgt nieuw leven ingeblazen, vandaar ook de keuze voor horeca op deze plek.”

Duurzame ideeën

Helemaal energieneutraal is het gebouw niet, maar het voldoet wel aan hoge duurzaamheidscriteria. De schaarse ruimte rond het station wordt optimaal benut door overbouwing van een station van de Uithoflijn. De hoofddraagconstructie is zo geoptimaliseerd dat hierboven een lichtgewicht gebouw ontstond. Andere aspecten van duurzaamheid zijn de groene daken die bijdragen aan klimaatbestendigheid en hittestress helpen voorkomen.

Ook de verwachte levensduur is belangrijk. “Als een gebouw al na twintig jaar gesloopt moet worden omdat niemand er nog blij mee is, betekent dat een enorme energiebelasting. Dat zie ik bij Het Platform, dat nu al zo verweven is met zijn omgeving, zeker niet gebeuren. Misschien is dat wel de grootste milieuwinst.”

Het onderwerp duurzaamheid brengt Venhoeven op de verhalende kant van de architectuur. Omslagen in de architectuur lopen parallel aan maatschappelijke ontwikkelingen. Een duurzaam gebouw met veel licht en groen zegt iets over onze tijd. “Het Platform staat in een reeks van duurzame gebouwen met ideeën die de samenleving hard nodig heeft. Ik hoop daar als architect iedere keer een stukje verder mee te komen.”

Elke dag een oplossing

De architect is trots op Het Platform, vooral omdat veel ambities goed uit de verf zijn gekomen dankzij het samenspel met de gemeente, omwonenden, de bouwer en de ontwikkelaar. “Dat samenspel was noodzakelijk voor de flexibele aanpak waar dit complexe gebouw en de locatie om vroegen. En het moest ook perfect zijn om tot dit resultaat te komen.”

Was er dan geen enkele tegenslag? Jawel, veel zelfs. Elke dag was er wel iets dat opgelost moest worden. Van kolommen die voor de tram en bus toch net een paar centimeter verschoven moesten worden, een geschorst bestemmingsplan in combinatie met een onmogelijke planning, tot failliete gevelbouwers. “Maar door bij elke tegenslag opnieuw te kijken hoe wij - gemeente, ontwikkelaar, bouwer en architect - het plan zoals we in 2015 aan de stad beloofd hebben, toch voor elkaar konden krijgen, is het gelukt.”