Circulair landmaken, dat vergt een lange adem

De decennialange gebiedsontwikkeling van IJburg, de wijk in Amsterdam Oost die is gebouwd op een archipel van kunstmatige eilanden, nadert langzaam haar voltooiing. In 1965 ontstonden de eerste ideeën over het plan van eilanden in het IJmeer, het randmeer tussen Amsterdam, het Markermeer en Almere. In 1996 werd er uiteindelijk ingestemd met de realisatie van het project IJburg.

Plan voor een circulair eiland

Voor de geschiedenis van Buiteneiland gaan we terug naar 2016: het oorspronkelijke stedenbouwkundig plan van het naastgelegen Strandeiland wordt nogmaals onder de loep genomen. Stedenbouwkundigen van de gemeente Amsterdam concluderen dat daar meer woningen nodig zijn dan het bestemmingsplan toelaat. Met een ‘challenge’ worden externe bureaus gevraagd om te reflecteren op het plan, met als resultaat een uitwisseling: een deel van de geplande woningen op Buiteneiland kan naar Strandeiland verplaatst worden, terwijl Buiteneiland de rol krijgt als natuur-, sport- en recreatiegebied. Het eiland wordt veertig hectare groot, ongeveer net zo groot als het Amsterdamse Vondelpark.

Er wordt gekozen voor circulaire landwinning met herbruikbare grond. De gemeente Amsterdam stelt zichzelf, in haar Strategie Amsterdam Circulair, de ambitie om in 2050 een volledig circulaire stad te zijn. De ligging van het eiland is gunstig voor de aanvoer van deze ‘tweedehands’ grond: per water en wegen is het goed bereikbaar. In het oorspronkelijke plan van IJburg was de aanleg van Buiteneiland al voor 2008 gepland. Hoewel de ontwikkeling pas in 2021 begon, is er geen haast bij het project: de afronding van de werkzaamheden is gepland tussen 2045 en 2050 omdat circulair landmaken een langzaam proces is. In 2023 werd de ringdijk als rand van het eiland aangelegd en vanaf dit jaar begint het opvullen van de rest van het eiland.

Geen pannenkoek

De andere eilanden van IJburg werden aangelegd met de zogenoemde ‘pannenkoekmethode’, waarbij onder water het zand wordt gesproeid en per laag wordt opgehoogd. Voor Buiteneiland is een afsluitende ringdijk opgespoten die het water van het eiland isoleert van de rest van het IJmeer. De grond waarmee Buiteneiland wordt gemaakt, komt van plekken elders in Amsterdam waar grond vrij komt door bouwwerkzaamheden zoals parkeergarages of de aanleg van leidingen. Bij voorkeur wordt de grond per schip naar het eiland vervoerd en, mits deze direct bruikbaar is, in het water gekiept om het grondniveau op te hogen. Dit proces kost tijd vanwege de afhankelijkheid van bouwwerkzaamheden elders in de stad.

Maar, niet alle grond wordt meteen toegepast. Veel grond wordt op de locatie van oorsprong getest op bodemverontreiniging en meteen toegepast, maar sommige grond wordt tijdelijk opgeslagen in het gronddepot op Buiteneiland, dat door de Amsterdamse Grondbank wordt beheerd. Daar wordt alsnog getest of de grond schoon genoeg is om gebruikt te worden. Grond die niet aan de eisen voldoet, wordt naar een andere locatie vervoerd.

“We spreken van hoogwaardig hergebruik,” zegt Frank van Hage, adviseur Bodem bij de Gemeente Amsterdam. “De grond wordt – soms na opslag – direct gebruikt op het eiland en vervult daarbij dezelfde functie als op de plek waar het vandaan komt.” Van Hage geeft aan dat vanwege de overwegende natuurfuncties op het eiland er andere bodemkwaliteitseisen zitten aan de grond dan bij woningbouw. Daarom kunnen zachte en dieperliggende grondsoorten gebruikt worden, die bijvoorbeeld vrijkomen bij het uitgraven van parkeergarages, terwijl voor woningbouwprojecten hardere zandgronden nodig zijn.

Flexibel ontwerpen

Met de huidige geplande bouwwerkzaamheden in Amsterdam, lijkt er ruimschoots grond beschikbaar te zijn om toegepast te worden op het nieuwe eiland. Momenteel is alleen primaire grond (niet-circulaire grond die uit de natuur wordt gewonnen) gebruikt voor de reeds aangelegde ringdijk en voor de ondergrond van het gronddepot. Verder gebruik van primaire grond ligt volgens Van Hage alleen op de loer wanneer de deadlines voor de opening van de sportfaciliteiten de snelheid van het circulair landmaken inhalen. Bovendien zal het een uitdaging vormen om de sportfaciliteiten, gepland na 2031, al in gebruik te nemen terwijl een deel van het eiland nog in aanbouw zal zijn.

Daarnaast kan er, ondanks de beschikbaarheid van de grond, niet precies worden gepland welke grond wanneer beschikbaar zal zijn. Volgens Herman Zonderland, stedenbouwkundige bij de gemeente Amsterdam, zit er een spanning tussen “de Grondbank, die gewend is om ongestoord het werk te kunnen doen, en creatieve dromers die wanneer de grond klaar is het meteen in gebruik willen nemen.”

Volgens Zonderland zal het landschapsplan voor het eiland een flexibel ontwerp moeten zijn, om rekening te houden met verschillende scenario’s van grondaanvoer. “Het liefst maak ik een plan waarbij de juiste grond op de juiste plek komt. We hebben er een aantal buitendijkse natuurgebieden zoals rietoevers en een moerasbos. Dat zou je het liefst maken met de grond die daarvoor beschikbaar is, in plaats van deze te gebruiken voor sportvelden. Misschien matcht zo’n ontwerp niet met het tijdpad waarmee de grond aangevoerd wordt.”

Langzaam proces

Volgens Zonderland is de ambitie om met de diverse natuurrijke omgeving zoals de rietoevers een positieve bijdrage te leveren aan de waterkwaliteit en biodiversiteit van het Markermeer. Toch is de vergunningverlening door Rijkswaterstaat een proces van lange adem. In plaats van een toetsing van de wet- en regelgeving op het gebied van milieu en bodem door de Omgevingsdienst, heeft het projectteam te maken met het bevoegd gezag van Rijkswaterstaat. Waar voor het gebruik van schone grond al groen licht is gegeven, is dat er nog niet voor licht vervuilde grond, terwijl wettelijk deze grond mag worden hergebruikt.

Van Hage: “De categorie grond die we willen toepassen, mag ook gebruikt worden om dijken of natuurprojecten aan te leggen. De grond die wordt toegepast zal worden gekeurd door onafhankelijke en gecertificeerde bureaus. Deltares heeft uitgerekend wat het effect is op de waterkwaliteit en vastgesteld dat de toepassing voldoet aan de normen voor waterkwaliteit. Veel stoffen komen pas na 1.500 jaar vrij en zijn dan alsnog verwaarloosbaar.” Maar aangezien het meeste water in Nederland niet voldoet aan de aanstaande Kaderrichtlijn Water, de Europese richtlijn die vereist dat de waterkwaliteit verbetert, wordt er volgens van Hage door Rijkswaterstaat strenger gelet op de belasting van het oppervlaktewater in het Markermeer of IJmeer.

Emissieloze landwinning

Naast de circulaire doelstellingen zet het projectteam in op een emissieloze landwinning. De boten en vrachtwagens die de grond naar het eiland vervoeren, worden elektrisch aangedreven. Ook is voor 2026 de aanleg van een drijvend zonnepark op het eiland gepland. Dit zal geplaatst worden op het water binnen de ringdijk. En ook voor de biodiversiteit ziet Zonderland kansen. “Er is behoefte op het IJmeer aan rustige wateren door vogels. Bij zo’n grote vijver op het IJmeer zie je dat vogels er meteen opduiken.”

Bovendien is Buiteneiland volgens Zonderland een symbool voor de geleerde planologische les van de hele archipel IJburg: “IJburg is destijds opgezet als complete stadswijk maar de toekomst is anders dan je voorspelt. Er ontbreekt nog ruimte voor sport en cultuur. We hebben nu een unieke kans om die elementen alsnog toe te voegen.”