Circulair ontwikkelen in een kleine(re) gemeente: hoe doe je dat?

Van ruim 31.000 inwoners aan het begin van 2022 naar 40.000 inwoners in 2030. Als een van de snelst groeiende gemeenten van Nederland is de woningbouwopgave in het Zuid-Hollandse Waddinxveen groot. Het is een aantrekkelijke woonplaats, door de centrale ligging tussen Gouda, Rotterdam en Den Haag, de goede verbindingen per weg en spoor met deze steden en het aanwezige groen in de omgeving. Naast de bekende uitbreiding Park Triangel aan de rand van de stad (waar tot 2030 2.900 nieuwe woningen komen), wil Waddinxveen ook binnenstedelijk verdichten. Het centrum is de afgelopen jaren al aangepakt, een aangrenzend gebied van 6 hectare wordt de volgende gebiedsontwikkeling. Circulariteit speelt daarbij een belangrijke rol.

Anders insteken

Daan Vegter is als projectmanager gebiedsontwikkeling bij de gemeente Waddinxveen verantwoordelijk voor de gebiedsontwikkeling. In een tijdelijke locatie van de gemeente tegenover het gemeentehuis (“de vergaderzalen daar waren vol”) vertelt hij over het ontstaan van de circulaire ambities. “Als gemeente zijn wij al een aantal jaar bezig ons beleid duurzaam en circulair te maken. Toen hebben we gedacht: dan moeten we ook gebiedsontwikkeling op een andere manier insteken. En ambtelijk gezien zijn we een frisse organisatie die vooruit wil en dingen anders wil doen.”

De Dreef is de ideale casus om die ambities waar te maken. Het gebied ligt ingeklemd tussen het stadscentrum, het spoor en een provinciale weg en beschikt op dit moment over een rijke verzameling aan voorzieningen. Een historisch gemaal, een middelbare school, een tennisvereniging en een sporthal: zomaar wat functies die zich nu op deze plek bevinden. Maar van enige ruimtelijke of sociale samenhang is geen sprake. Gecombineerd met de woningbouwopgave die er in Waddinxveen ligt, maakte dat in 2019 de weg vrij voor een circulaire gebiedsontwikkeling.

Geen enorme discussie

Dus als halverwege 2021 het Programma van Eisen (PvE) voor Op Dreef wordt vastgesteld in de gemeenteraad, is circulariteit een van de uitgangspunten. Vegter en zijn collega’s verwachten een hete avond. “Wij zijn geen grote stad met een links progressief beleid waarin iedereen zegt: qua duurzaamheid en circulariteit moeten we hard vooruit. Dus we hadden van tevoren gedacht dat de keuze voor circulariteit een enorme discussie zou opleveren.” De verwachting van Vegter komt niet uit. De gemeenteraad gaat zonder morren akkoord. “De discussie in de raad ging uiteindelijk vooral over het parkeren en hoe we dat gingen oplossen. Dat laat misschien ook wel het wel en wee van een kleinere gemeente zien.”

Maar, concludeert hij snel daarna, dat is wel wat te kort door de bocht. Want het is niet toevallig dat de ambtenaren al zo vroeg, in de initiatieffase van de gebiedsontwikkeling, de raad hebben betrokken. “Een heel bewuste keuze, omdat we de circulaire insteek aan de voorkant al vast wilden laten leggen. Daarom hadden we besloten dat direct al aan de raad voor te leggen en uit te leggen waarom die insteek nodig zou zijn. Maar we wisten toen echt nog niet wat een circulaire gebiedsontwikkeling nou precies betekent.”

Duidelijke trendbreuk

De afgelopen twee jaar stonden grotendeels in het teken van die zoektocht. De kaders in het PvE zijn duidelijk. 175 appartementen, ruimte voor sport, zorg en onderwijs en behoud van het historische gemaal. Maar wat is circulariteit? Die vraag was moeilijker te beantwoorden voor de gemeente. “We willen dit, maar we hebben de kennis niet in huis. Dus besloten we de markt vroeg in het proces aan te haken. Dat doen we al in de planvormingsfase. We zetten met een ontwikkelaar het plan op in plaats van dat we zeggen: we maken zelf een stedenbouwkundig plan, maken zelf een inrichtingsplan, zetten dat op de markt en de goedkoopste aanbieder krijgt de opdracht.”

De planvormingsfase is niet de enige fase waarin de markt aanhaakt in de gebiedsontwikkeling. Ook de aanbesteding wordt voorbereid met de hulp van externe partijen. “We gaan het met de markt samendoen omdat daar de meeste kennis zit en zij ons het beste kunnen vertellen hoe we het plan het meest circulair kunnen maken. Dat is een duidelijke trendbreuk.”

Sinds een jaar krijgen Vegter en zijn collega’s hulp van drie partijen die met deze ontdekkingstocht helpen. Gezamenlijk bepalen ze de circulaire stempel die Op Dreef moet krijgen. “De gemeente is met een hele open vraag gekomen”, stelt Marieke Sijm van PHI Factory. “Als team hebben we uiteindelijk binnen het begrip circulair vier domeinen opgesteld: energie, sociaal, klimaat en economie. Samen hebben we het hele kader vormgegeven.”

“Waddinxveen loopt voorop door de vraag te stellen”, vertelt Stef Weekers van Urban Matter Concepts. “Er wordt veel over circulaire gebiedsontwikkeling geschreven en gesproken, maar ik vind dat je als gemeente ook bereid moet zijn om gemeentelijke processen tegen het licht te houden. Ze hebben het er wel over en zeggen het wel, maar bijna geen enkele gemeente doet nog echt aan circulaire gebiedsontwikkeling.”

Nadenken over gebruik

Volgens Weekers is het vooral van belang dat de gemeente niet alleen de focus legt op het realiseren van de ontwikkeling of het biobased bouwen, maar bereid is echt na te denken over de gebruiksfase. “Want nadenken over de circulaire economie is niet nieuw. Wat wel nieuw is, is dat wij redeneren vanaf het moment dat het gebied in gebruik is. In 2030 is de gebiedsontwikkeling afgerond en moet het gebied gaan functioneren. Dat doen wij niet, dat doen de bewoners en bezoekers. Dat moment is de stip op de horizon die we de hele tijd hebben gezet en waar we vanuit gaan als we beslissingen nemen. Welke ingrediënten heb je nodig om ook op sociaal gebied circulair te zijn?”

Een van de wensen die Vegter op dat sociale vlak heeft, is het realiseren van een sociaal bestek. Want de gebiedsontwikkeling moet ook op maatschappelijk en sociaal gebied stappen maken om als circulair te kunnen worden beschouwd. “De gebruiksfase is niet alleen de langste fase, maar ook de fase waarin wij als gemeente niet meer doen dan zaken als het beheer van het openbaar groen. Voor de rest moeten de gebruikers in het gebied dat zelf gaan oplossen. Dat is de reden waarom wij de gebruikers nu al meenemen in het participatieproces. Zij kunnen nu al meepraten over het gebied, maar we moeten als gemeente ook bepaalde zaken vastleggen. Dat kan in zo’n bestek.”

Geen nadeel, maar een voordeel

Met workshopsessies, input van experts en een serious game hopen Sijm en Weekers niet alleen Vegter en zijn directe collega’s mee te krijgen, maar de hele ambtelijke organisatie te inspireren. Daarbij is het volgens het tweetal een voordeel dat Waddinxveen geen enorme ambtelijke organisatie heeft met een aparte afdeling voor circulariteit en duurzaamheid. Sijm: “Het is juist een kracht dat iedereen hier een frisse blik heeft en dat het begrip circulariteit nog niet zo ingebakken zit in de gemeente. Door de workshops te organiseren, waarin een afwegingskader rond de vier domeinen is opgesteld, en een game te ontwikkelen, brengen we de kennis vanuit Op Dreef terug de gemeente in. Iedereen kan het spel spelen en zo landt de manier van denken in de hele gemeente. Als je iedereen intrinsiek motiveert, bereik je veel meer dan dat we nu ineens het begrip circulaire gebiedsontwikkeling zouden droppen.”

Weekers vult aan: “Commercieel gezien is het misschien niet heel handig dat ik dit zeg, maar wij willen dat Waddinxveen ons hierna niet meer nodig heeft. De circulaire lessen die we leren, moeten ook bij andere gebiedsontwikkelingen kunnen worden toegepast via hetzelfde afwegingskader. Circulaire gebiedsontwikkeling is eerder een organisatievraagstuk dan een gebiedsontwikkelingsvraagstuk. Dat vergt een andere werkwijze. Vroeger deed je het inderdaad alleen met de planeconomen en de grondafdeling. Nu wil je dat iedereen mee is. Dat kost misschien iets meer tijd, maar het is ook een pilot voor andere gebiedsontwikkelingen in Waddinxveen.”

Over de schotten kijken

En voor die processen is volgens Weekers juist ruimte in een wat kleinere gemeente. “Ben je als gemeentelijke organisatie bereid om over de schotten heen te kijken en ben je ertoe in staat? In een grote gemeente is dat verdomd moeilijk. De kracht is juist om snel te kunnen schakelen. Circulaire gebiedsontwikkeling is echt niet alleen voor de grote gemeentes. Zorg ervoor dat je ruimte voor de zorg inruimt in jouw gebiedsontwikkeling, het gebied aanspoort tot bewegen en het eigenaarschap van zorgtaken in de wijk wordt opgevangen. Dan bespaart een gemeente in het maatschappelijk domein uiteindelijk heel veel geld. Dat domein is in Waddinxveen veel groter dan de afdelingen verkeer, grondzaken en mobiliteit bij elkaar en dus is het belang dan ook direct veel groter. Het zijn van een kleinere gemeente kan nadelig lijken, maar is dus eerder een voordeel.”

Het selecteren van de juiste marktpartij is de volgende stap in het proces. Vegter hoopt dat er door de samenwerking met de externe partijen een vloeiender en doelgerichter proces zal ontstaan. “We hebben in het Programma van Eisen al veel besloten en knopen doorgehakt. Van het aantal woningen tot de voorzieningen die in het gebied komen. Dat maakt de vraag wat beperkt voor de markt, maar er is ook nog voldoende ruimte voor de markt om tegen ons te zeggen: hoe ga je dat dan doen en moet het niet zo? Dat is het idee van de marktconsultatie. Uitdagend en prikkelend, zodat er zo'n goed en circulair mogelijk plan ontstaat. Je wil iedereen in de meewerkstand hebben. In hoe wij de aanbesteding promoten en hebben opgezet, komen hier geen ontwikkelaars die alleen wat willen neerzetten en dan zijn ze weer weg.”

Voor collega-gemeenten die nog worstelen met de circulariteitsvraag, heeft het drietal een aantal adviezen. Neem de raad vroeg mee in de denkwijze en laat de circulariteitsambitie in de initiatieffase al vastleggen. Ook al hebben de ambtenaren nog helemaal geen idee hoe circulariteit een rol moet krijgen in de gebiedsontwikkeling. En betrek de markt in een vroeg stadium en neem ze in verschillende fases mee in het proces. Vegter: “De belangrijke les die ik er zelf al uithaal, is adaptief zijn. Je moet in zo’n proces kunnen schakelen. Flexibiliteit is echt wel nodig.”