Verslag De laatste jaren is er een sterk groeiend geloof in de omvorming naar een circulaire economie als oplossing voor een breed scala aan vraagstukken waar steden in toenemende mate mee kampen. Ook in de gebiedsontwikkeling is circulaire economie een steeds vaker gehoord begrip. Maar in de praktijk blijkt het toepassen van circulaire principes bepaald geen gemakkelijke opgave. Wie ermee aan de slag gaat, kan rekenen op een taaie zoektocht naar het doorbreken van werkwijzen, nieuwe vormen van samenwerking en werkende businessmodellen. Op 31 mei kwam een brede groep vertegenwoordigers uit de praktijk bijeen in Delft om ervaringen uit te wisselen over circulaire economie op gebiedsniveau. Centrale vraag: hoe organiseren we het? In dit verslag van blok 2: Hoe wonen we in de toekomst, welke concepten gloren aan de horizon? Hoe kunnen we meer halen uit ons bouwafval, wat zijn incentives voor circulair handelen? Is ‘lease’ een bruikbaar ingrediënt binnen woningbouwconcepten? En hoe beïnvloed je consumenten, bewoners en eigen medewerkers?
TU Delft Rondetafel Circulaire Economie 31 mei 2016
Lessen blok 2
- De impact van nieuwe technologie, bijv. voor bouwafval, kan in Nederland beperkt zijn, maar in een mondiale context - bijv. in de Chinese praktijk- een enorme oplossing bieden.
- Je moet vraag creëren. Woningcorporaties maar ook bijvoorbeeld Landal Greenparks hebben ‘buying power’.
- Om innovaties te laten renderen is ook gedragsverandering noodzakelijk. Mensen in een energiezuinige woning gebruiken niet noodzakelijk minder energie en bewoners gaan ook lang niet allen duurzaam aan de slag in de tuin (zie de hardhouten schuttingen en het volledig betegelen van de buitenruimte). Hier is voorlichting aan de voorkant nodig om invloed uit te oefenen.
- Zoek het ook in kleine dingen, het stapelen van kleine maatregelen op gebouwniveau kan opgeteld voor relevante impact zorgen. Denk aan lease van duurzame huishoudelijke apparaten en een deurbel op zonne-energie.
VORM Ontwikkeling – SROI & Project Delft Buitenhof Blok B
Cora Jongenotter leidt Blok 2 in met een presentatie over haar werk voor VORM. Onder het motto ‘Beter bouwen doe je samen’ is VORM aan de slag met aantal doelen zoals de reductie van faalkosten, het verhogen van de klanttevredenheid, de reductie van CO2, het optimaliseren van de logistiek, werken aan een afvalvrije bouwplaats en het verhogen van de medewerker tevredenheid. De aanpak was erop gericht een aantal hoofdpijndossiers van de bouw op te lossen. Bij een pilot gedaan in Spijkenisse is het gelukt om 100 % afvalscheiding te realiseren. Daarnaast was de gemeten medewerker tevredenheid aanzienlijk gestegen. Vooral door het organiseren van meer zeggenschap over de bouwplaats. Doel van het project is ook om de kennis van de medewerkers optimaal te benutten en te betrekken bij het proces. Basisprincipes: ‘voordenken’ in plaats van ‘nadenken’ en ‘training on the job’. VORM is samenwerkingen aangegaan met de Hogeschool Rotterdam en met Buurman uit Rotterdam. Buurman neemt resthout af om te laten upcyclen door mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Op het gebied van circulaire economie is VORM gevraagd door de Rijksoverheid om mee te denken. Het is lastig om tot daden te komen, mede doordat de bouwketen onder meerdere ministeries valt. In de bouw zit een soort weeffout, alles is te financieren behalve sloop en recycling, deze zijn in het huidige model niet meegenomen. De prikkel om ermee aan de slag te gaan ontbreekt. De overheid wil graag voorbeelden zien, faciliteren en belemmeringen wegnemen waar kan. Ook SWW (Stichting Waarborgfonds Wonen) wil hierin mee.
Binnen de Startnotitie Woonvisie Delft 2016-2023 maakt VORM zich sterk voor de ontwikkeling van ‘state-of-the-art’- appartementencomplex Buitenhof Blok B. Het gebouw wordt een proeftuin voor innovaties en heeft als doel het behouden van kenniswerkers. De bouw start in 2018, er kan nog veel kennis worden opgedaan. Een potentieel belangrijk ingrediënt is elektrisch rijden gecombineerd met een ov-oplossing. De vraag is: kan er nog meer, zoals het gebruik van zoutbatterijen, powerwindows en aanbieden van off-grid? VORM zoekt input en samenwerkingen, o.a. met de TU Delft.
Waarde behouden materialenkringloop: vraag creëren en medewerkers betrekken
Cora Jongenotter: “We hebben de eerste stappen gezet naar 100% afvalscheiding. In vervolg hierop gaan we met stonecycling aan de gang, dat is baksteen vervaardigen uit afvalsteen. Deze ontwikkeling zit nu op een kantelpunt, er is behoefte aan afnemers. We willen gaan bouwen en dit resultaat laten spreken.”
Florens Slob: “Je moet vraag creëren. Woningcorporaties maar ook bijvoorbeeld Landal Greenparks hebben ‘buying power’.“
Friso de Zeeuw: “Mensen op de werkvloer betrekken vind ik een sterk punt. Maar ook het focussen op de consumentenkant, het verhaal van Jan over comfort en consumentvriendelijk bouwen.”
Floris Slob: “Afvalscheiding is ook opvoeden, je moet er op de bouwplaats bovenop zitten.”
‘bouwplaats circulair’
De producent blijft eigenaar: in de woningbouw een realiseerbaar concept?
Paul Mathieu: ”Gaat het nou om innovatie of optimalisatie? Hoe zit het met echt nieuwe concepten, waarin het niet zozeer draait om bezit (een lamp), maar een dienst (levering van licht)? Is zo’n andere benadering ook mogelijk voor de woningbouw? De bewoner als rentmeester?”
Desiree Uitzetter: “Het gaat juist ook over gedragsverandering. Om innovaties te laten renderen is dat noodzakelijk. Mensen in een energiezuinige woning gebruiken niet noodzakelijk minder energie.”
Cora Jongenotter: “Park 2020 in Hoofddorp is een voorbeeld hoe circulaire financiering mogelijk is: hier is geen eigenaarschap van producten, de producent/leverancier blijft eigenaar. Coert Zachariasse en ABN AMRO is het gelukt om hier een verdienmodel aan te hangen.”
Desiree Uitzetter: “‘De Edge’ op de Zuidas is ook zo’n project. De gedachte erachter is dat je betere dingen maakt als je er zelf verantwoordelijk voor bent.”
Cora Jongenotter: ”Je maakt gebouwen demontabel, dus gaat het over de onderdelen die bij meerdere leveranciers in eigendom blijven.”
Demontabel/ flexibel bouwen: hoe lang blijft dit gebouw eigenlijk staan?
Olga van de Ven: “De vraag is ook hoe lang die gebouwen blijven staan. De grachtengordel is niet circulair en demontabel gebouwd, maar als je kijkt naar de levensduur wel heel duurzaam. In dat opzicht zit er een verschil tussen bijvoorbeeld woningen en kantoren. Woningen blijven doorgaans veel langer staan. “
Friso de Zeeuw: “De wens naar tijdelijk wonen is in opkomst. Ook iets om rekening mee te houden. Verder zit er iets scheefs in het concept van de demontabele/ flexibele loft. Er worden allerlei voorzieningen getroffen om dat mogelijk te maken, maar de eerste koper moet dit betalen!”
Het verzilveren van de waarde van bouwmaterialen
Michiel Schaap: “De sloopkosten zijn in verhouding gering, de restwaarde is een groter probleem. Door schaarste in Nederland is die restwaarde er altijd en worden gebouwen ‘onsloopbaar’.“
Paul Mathieu: “Als je een ander model van waardebepaling hebt op basis van de waarde van de materialen, dan is er veel meer spelingsruimte. Nu kijken eigenaar en gemeente naar elkaar: wie doet wat?”
Friso de Zeeuw: “Het gaat natuurlijk om de grondprijs en de verwachting daaromheen, daarna pas om de opstallen.”
Michiel Schaap: “Het is een keuze de rekenmodellen te maken zoals ze zijn. Je moet nagaan wie verdient nu waar, en kijken naar split incentives.”
Gerjan Streng: “Er is op dit moment geen enkele prikkel om circulair aan de slag te gaan want je bent goedkoper uit met weggooien.”
Florens Slob: “Misschien hebben sommige gebouwcomponenten wel voldoende waarde, maar wat kost het om het eruit te halen? Arbeid is duur!"
Friso de Zeeuw: “Hierbij moet je ook de urgentie meenemen. Wat is eigenlijk het probleem van bouwafval, maatschappelijk gezien?”
Florens Slob: “Er moet een businesscase achter zitten, de gemiddelde sloper kijkt daar wel naar.“
Olga van de Ven: Vanuit de CE-gedachte is de vraag van toepassing: kun je puin hoogwaardiger inzetten dan verwerking als ondergrond voor asfalt?”
Friso de Zeeuw: “Als je teveel van dat spul hebt, dan ligt er een opgave.“
Gerjan Streng: “De druk kan ook vanuit de consument komen, dat die niet langer accepteert dat alles zomaar wordt weggegooid.”
Laatste ronde
Michiel Schaap: “Woningbouwcorporaties worden gehinderd door van te voren vastgelegde eisen van gemeenten. Dat is heel slecht voor duurzaamheidambities. Een experiment met een gebiedsgerichtere aanpak zou goed zijn. De politieke durf ontbreekt echter op dit moment.”
Jan Brugman: “Zoek het ook in kleine dingen, zoals een deurbel op zonne-energie. En kijk ook eens naar de tuinen en de rol van de consument. Bewoners plaatsen hardhouten schuttingen en betegelen alles: dit staat haaks op wat wij in hun woning doen. Hier is voorlichting aan de voorkant nodig om invloed uit te oefenen.”
Paul Mathieu: “Een relevant punt om nog te noemen is de keerzijde van een goed geïsoleerde woning: de vraag naar koeling zal enorm toenemen. Hoe gaan we dat duurzaam doen?”
Olga van de Ven: “‘Practice what you preach’, de aanpak van de gemeente heeft nog vele conservatieve elementen. Zowel in de aanbesteding als bij de inkoop. De gemeente heeft een taak om zichzelf op dit vlak uit te dagen. “
Blokafsluiting Prof. Ellen van Bueren
Wat is het probleem? Dat is een goede vraag volgens Van Bueren. Als Nederland kun je je afvragen: hoeveel materialen hebben we nog nodig? In Amsterdam maken ze een ‘urban miningmap’: wat is er potentieel te oogsten in de stad? Het blijkt dat van het afval al een hoog percentage wordt hergebruikt in relatief hoogwaardige vorm. Vooral beton en cementproductie zijn behoorlijk energie-intensief en zijn een grote CO2 emissiebron. Daarnaast komt bij het verbrijzelen ervan veel fijnstof vrij.
Een belemmering is ook dat de terugverdientijd van innovatieve recyclingtechnologie onder invloed van veranderende grondstofprijzen en wet- en regelgeving heel kort is: twee a drie jaar. Het zou helpen als we dit soort kosten in aanbestedingen kunnen verrekenen, zodat de businesscases daarvan veranderen. In China bestaat geen renovatie en onderhoud, ze slopen gewoon. Uitgaande van groei, betalen de Chinezen nieuwbouw met extra volume op dezelfde kavel. In de Chinese praktijk gaat het om totaal andere ordes van grootte. Als we nieuwe technologie verzinnen voor bouwafval kan de impact in Nederland beperkt zijn, maar daar een enorme oplossing bieden.
‘china bouwafval’
Een ander punt is de ICT, die gaat steeds meer de levensduur van producten bepalen. Lease is dan een beter model, zodat er ontworpen gaat worden op een manier waarbij de ICT gemakkelijk te vervangen is. Dit geldt ook voor gebouwen. Je kunt nagaan voor welke onderdelen dit voordelen heeft en voor welke gebouwen een leaseconstructie een geschikte vorm is. Zo kunnen we komen tot een realistischere invulling van het begrip circulaire economie in de gebouwde omgeving.
Wat betreft Buitenhof Blok B in Delft: Delft is sterk gesegregeerd, er zijn twee buurten waar men weinig mee kan. Het zou mooi zijn als VORM ook de direct omwonenden meeneemt in het traject. Circulaire economie is tot nu toe vrij technisch/ businesscase gericht. De mensfactor is nog niet goed meegenomen.
Deelnemers Rondetafel Circulaire Economie:
Michiel Schaap (De Alliantie), Olga van de Ven (Gemeente Amsterdam), Marcel van Hest (Alliander), Cora Jongenotter (VORM), Florens Slob (Van Gansewinkel), Gerjan Streng (Cloud Collective), Paul Mathieu (Gemeente Nijmegen), Desiree Uitzetter (BPD), Rolf Steenwinkel, Ruth van Werven (Waternet/AGV), Jan Brugma (Gemeente Rijswijk), Erwin Heurkens, Ellen van Bueren, Monica Chao-Duivis en Friso de Zeeuw (TU Delft). Gespreksleiding: Friso de Zeeuw.
- Interview Waternet Parool
- Manifest Buiksloterham Circulair
- TNO Rapport
- Rli Rapport
- NSOB Essaybunder circulaire economie
Zie ook Gebiedsontwikkeling.nu/circulaire economie op YouTube
Cover: ‘bouwplaats circulair’
Door Danielle Niederer
Adviseur Ruimtelijke ontwikkeling & communicatie
