Casus In de Rotterdamse Merwe-Vierhavens (M4H) wordt de waarde van de aanwezige tijdelijke initiatieven erkend en gewaardeerd. Niet eruit bonjouren maar de betrokken partijen meenemen in de plannen voor het meer permanente perspectief. Rinske Brand is enthousiast over de aanpak.
Zonder florerende culturele plekken geen bloeiende steden. Broedplaatsen, culturele hotspots, cultuurhuizen, makersplaatsen en wijkpaleizen: ze houden onze steden, wijken en buurten levendig. Ze zorgen ervoor dat steden en hun inwoners zich kunnen blijven ontwikkelen. Maar hoe realiseer je nu eigenlijk een succesvolle culturele plek? Vastgoedpartijen, cultuurmakers en gemeenten hebben behoefte aan nieuwe strategieën en aan innovatieve organisatie- en financieringsmodellen.
In de reeks Cultuur & GO staat steeds een gebiedsontwikkeling met een culturele component centraal. Wat was de gevolgde aanpak? Wat waren succesfactoren en sleutelmomenten? Welke lessen helpen antwoord te vinden op de vraag hoe we succesvolle culturele en creatieve plekken realiseren en exploiteren?
Placemaking gaat verder dan louter een tijdelijke ingreep, hoewel het begrip wel vaak als synoniem voor tijdelijkheid wordt gebruikt. Het gaat om een blijvende impact voor buurt, stad en gemeenschap. In het Keilekwartier, gelegen in de Rotterdamse Merwe-Vierhavens (M4H), wordt de waarde van de aanwezige tijdelijke initiatieven erkend en gewaardeerd. Daarom verkennen gemeente en de bijbehorende partijen hoe de waarde van deze plekken geïntegreerd kan worden in de permanente ontwikkeling. Nu de top-down woningbouw voor het Keilekwartier voorlopig nog niet kan plaatsvinden vanwege de geluidscontouren, geeft dat ruimte aan een organische ontwikkeling van onderop. Het succes staat of valt met hoe goed de partijen weten samen te werken.
Ruimte voor pioniers
Merwe-Vierhavens is een van de stadshavens van Rotterdam en qua oppervlakte net zo groot als de totale binnenstad. Ooit was het een van de grootste fruithavens ter wereld, maar de havenactiviteit neemt af en maakt ruimte voor andere functies. Door de jaren heen zijn verschillende plannen voor het gebied ontwikkeld, door de gemeente en door anderen. Van autarkisch wonen, tot Innovation District, tot nu (samen met RDM Rotterdam) het Rotterdam Makers District.
‘Food Union Rotterdam, culinaire broedplaats’ (bron: Jose van Adrichem)
Tegelijkertijd zijn de afgelopen decennia verschillende kunstenaars en creatieven naar het gebied gekomen en dan vooral in het gebied dat nu Keilekwartier wordt genoemd. Absolute pionier is kunstenaar Joep van Lieshout die al vanaf 1987 in het gebied neerstreek met zijn atelier en stichting AVL Mundo, dat tegenwoordig ook bekend staat onder de naam Brutus.
In 2008 ontstond bij Van Lieshout het plan om zijn atelier uit te breiden naar een grotere ontwikkeling waar onder meer een museum, maar ook woningen onderdeel van uit zouden maken. Deze plek moest van blijvende waarde zijn voor Rotterdam; groots en meeslepend, een plek van wereldklasse. Sinds 2018 werkt AVL samen met ontwikkelaar RED Company om dit project te realiseren, waarbij het museum een permanent publiek instituut voor de stad zal worden.
Grote vraag van makers
In de zomer van 2013 verhuisde creatief collectief De Bende naar een naastgelegen leegstaande loods, die eigendom was van de gemeente. In deze loods, die Keilewerf 1 ging heten, vonden tientallen Rotterdamse makers een onderkomen. De organisatie professionaliseerde snel en in 2015 richtten de initiatiefnemers Keilewerf BV op. Parallel daaraan startten zij Buurman, een winkel voor tweedehands bouwmaterialen, die inmiddels verschillende franchisevestigingen door het hele land heeft.
In datzelfde jaar vestigde ook ontwerper Daan Roosegaarde zich in het gebied. Architectenbureau Group A betrok samen met Studio ADAMS een oud pakhuis, nu bekend als het Keilepand. Inmiddels was de vraag vanuit makers ook zo groot geworden dat in 2017 Keilewerf 2 ontstond, in een loods naast Keilewerf 1. In de ruimte tussen deze gebouwen ligt de Voedseltuin, een initiatief dat groente verbouwt voor de pakketten van de voedselbank. Hier zijn veel vrijwilligers uit de omliggende wijken bij betrokken.
Er werd nadrukkelijk niet gekozen voor ‘verkopen aan de hoogste bieder’, maar voor verkoop aan de zittende huurders
Kortom, een gebied vol activiteit en initiatief waar de gemeente in 2019 een nieuwe visie voor ging ontwikkelen. Bij de totstandkoming van dit ‘Ruimtelijk Raamwerk M4H’ sprak de gemeente ook met deze partijen. Het gebied werd in eerdere plannen voor RDM en M4H samen nog aangeduid werd als ‘Innovation District’. Dit werd, juist door de huidige gebruikers van het gebied, omgevormd naar ‘Rotterdam Makers District’: het gaat om kennis én kunde, denken én doen. Een proeftuin en etalage voor de havenstad van de toekomst. Het is een visie met een lange planhorizon, met een beeld voor 2035 en een doorkijkje naar 2050. M4H heeft verschillende deelgebieden, met elk een eigen karakter, ontwikkelperspectief en -pad.
Zelf verduurzamen
Het Ruimtelijk Raamwerk M4H fungeert sinds het verschijnen in 2019 als een soort bijbel voor alle betrokken partijen. Het is het kompas dat richting geeft aan initiatieven. ‘Experiment’ is een veelvoorkomend woord in het Ruimtelijk Raamwerk en het deelgebied Keilekwartier leent zich hier uitstekend voor. En creatieven en kunstenaars zijn bij uitstek in staat om experimenten op te zetten, waarbij de gemeente kan faciliteren.
Zo ook bij het Keilepand. Dit pakhuis, waar onder meer Group A zijn intrek in nam, verkeerde in zeer slechte staat. Eigenaar gemeente Rotterdam had het pand op de verkooplijst gezet omdat het niet in de kernportefeuille van de gemeente zat. De huurders wilden zelf wel verduurzamen en stelden voor het pand zelf te kopen, zodat zij het ook konden herontwikkelen.
‘Groen in het Keilekwartier’ (bron: Jose van Adrichem)
De huurders hebben zich hiervoor verenigd in het KeileCollectief. De gemeente ging akkoord met hun voorstel en na een proces van drie jaar werd het pand verkocht aan het KeileCollectief. Het Keilepand werd na aankoop herontwikkeld naar een bedrijfsverzamelgebouw dat bestaat uit werkruimtes, horeca en een 1.100 vierkante meter grote evenementen- en tentoonstellingszaal. Voor de gemeente was dit een nieuwe aanpak. Er werd dit keer nadrukkelijk niet gekozen voor ‘verkopen aan de hoogste bieder’, maar voor verkoop aan de zittende huurders, die een enorme meerwaarde hebben voor de buurt. Het inhoudelijk plan de doorslag laten geven en niet het hoogste bod; dat gold ook voor het tendertraject Kunst&Complex, waarbij het proces van ‘beste plan voor de wijk’ werd gevolgd. Deze verkopen vonden beiden plaats vóór het bekende Didam-arrest.
Stuurgroep Didam
De gemeente is van mening dat dit soort partijen juist essentieel zijn voor een gebied en een grote maatschappelijke waarde hebben. Daarom blijft de gemeente zoeken naar mogelijkheden om zittende partijen die passen in het profiel voor M4H te faciliteren. Dit is regelmatig spannend, met het oog op ‘Didam’, maar ook een bewuste strategie. Gemeente Rotterdam heeft daarom een speciale ‘stuurgroep Didam’ in het leven geroepen, die adviseert over of en hoe verkopen en verhuringen van panden in dit gebied kunnen worden gedaan.
Ook het gebied heeft zich inmiddels georganiseerd. De bedrijven, die met gedeelde waarden werken aan een duurzame toekomst en gevestigd zijn in het Keilekwartier, hebben zich verenigd in Stichting Keilekwartier. Iets goed willen doen voor de stad is de gemeenschappelijke deler van alle leden van de Stichting. Ze hebben regelmatig overleg en programmeren ook samen, bijvoorbeeld tijdens Rotterdam Art Week
Het is vaak vanuit een gebrek aan kennis over hoe dit soort processen lopen dat mensen gefrustreerd raken
Met het duiden van het gebied als Makers District is op papier het behoud geborgd van een bepaalde mate van maakindustrie, cultuur en creativiteit in het gebied. Maar hoe ga je van visie naar uitvoering, wetende dat de realiteit altijd weerbarstig is? In een aantal deelgebieden van Merwe-Vierhavens start gefaseerd de woningbouw. Vanwege geluidsproblematiek is dat ongeveer de komende 10 jaar nog niet aan de orde in het Keilekwartier.
Dat geeft de ruimte aan de creatieve makers en tijdelijkheid, in een nieuwe horizon van 10 jaar. En dat betekent een heel andere dynamiek in dit deelgebied ten opzichte van de andere deelgebieden.
Te weinig zicht
De gemeente heeft niet altijd goed zicht van wat vanaf onderaf ontstaat en heeft ook te weinig capaciteit om het goed te kunnen faciliteren. Stichting Keilekwartier heeft mede daarom op een kaart inzichtelijk gemaakt wat er allemaal in het gebied gebeurt. Dat is veel en nog veel meer partijen willen in de toekomst nog iets. De uitdaging is het gebied in beweging te houden, ook nu er voorlopig niet permanent ontwikkeld wordt. Hoe blijven bestaande gebruikers zich ontwikkelen en hoe kunnen nieuwe gebruikers toetreden?
Juist daarom is goede samenwerking essentieel. Met alle partijen in het gebied, van Keilepand en Joep van Lieshout tot de Voedseltuin, de Keilewerf, maar ook Kunst&Complex en Daan Roosegaarde, wil de gemeente richting de toekomst gaan kijken. Om dit te faciliteren, willen de betrokkenen een gebiedscoöperatie oprichten waarin ook de gemeente deelneemt. Gespreksonderwerp is dan ook hoe woningbouw op termijn gecombineerd kan gaan worden met de makers in het gebied.
‘Keilepand’ (bron: Jose van Adrichem)
In gebiedsontwikkelingen gaan zaken zelden precies zoals van tevoren bedacht is. In 2023 slaat het noodlot toe en brandt Keilewerf 1 volledig af. Meer dan 60 makers raken in een paar uur tijd alles kwijt. De stad komt in actie en binnen een paar dagen wordt via crowdfunding op diverse platforms twee miljoen euro opgehaald. De initiatiefnemers van Keilewerf ontwikkelen een concept voor een vaste plek voor Rotterdamse makers, een invulling die hopelijk in de toekomst ook ergens in het Keilekwartier zal landen.
Niet versnellen
Een van de betrokkenen omschreef de gebiedsontwikkeling in het Keilekwartier als het bereiden van draadjesvlees. Haast hebben en het vuur hoog zetten, levert taai vlees op. Ook het te snel willen eten, is onverstandig. Je moet het de tijd geven te sudderen: slow cooking. Af en toe roeren, maar het verder met rust laten. Het is vaak vanuit een gebrek aan kennis over hoe dit soort processen lopen dat mensen gefrustreerd raken. Maar je kunt dit soort processen niet versnellen zonder ze te frustreren. Dit kost gewoon tijd. En in Keilekwartier is die tijd nu aanwezig.
Geleerde lessen
Folkert van Hagen (architect, initiatiefnemer Keilepand): “Het is belangrijk dat alle betrokkenen zich bewust zijn van de wereld waarin ze opereren en zich beseffen wat het proces is dat daarbij hoort. Vergeet niet, je moet als pandeigenaar en ontwikkelaar ook heel veel zelf organiseren. Je moet je als groep verenigen, de investeringen rond krijgen, het pand exploiteren en onderhouden. Dat regelt de gemeente niet voor je.”
Lisette Groen (gemeente Rotterdam): “We zijn als gemeente gaan inzien dat dit soort partijen essentieel zijn voor een gebied. Dit zijn de mensen die het gebied niet alleen door en door kennen, maar ook die er hun hart aan verpand hebben. Wil je de ziel in een gebied krijgen of houden, dan kun je dat niet vanuit een beleidstoren bedenken. Je hebt deze partijen en mensen nodig. En dat betekent dat je als gemeente anders zult moeten gaan nadenken over de verkoop van panden en van grond. De centrale vraag zou moeten zijn: hoe behouden we mensen en netwerken voor het gebied?”
Lenard Vunderink (Keilewerf): “Mijn grootste les is dat ik meer vertrouwen moet hebben in wat we doen en wat onze waarde is voor de stad. Ons onderbuikgevoel voor waar behoefte aan is, blijkt keer op keer een schot in de roos. Ik heb ook geleerd dat het af en toe beter is om iets gewoon te doen en later sorry te zeggen dan te wachten op toestemming. Want dan kun je in veel gevallen wel heel lang wachten.“
Eind september 2024 komt het boek ‘Hart hoofd handen – gids voor stadmakers. In 4 stappen naar cultuurgedreven ontwikkelingen’ van Rinske Brand uit.
Wilt u reageren op dit artikel of een gastbijdrage voor Gebiedsontwikkeling.nu schrijven over een ander onderwerp? Bekijk dan hier de mogelijkheden.
Cover: ‘Keilekwartier Rotterdam’ (bron: Jose van Adrichem)
Door Rinske Brand
Rinske Brand houdt zich bezig met de menselijke kant van gebiedsontwikkeling, is expert cultuurgedreven gebiedsontwikkeling en oprichter van BRAND The Urban Agency
