Dakloosheid pak je aan met ambitieus woonbeleid

Dakloosheid staat volop in de belangstelling. Terecht: experts wezen al veel langer op het feit dat het aantal daklozen in de lift zat, maar nu lijkt de boodschap eindelijk te landen. De meest recente cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek schetsen dan ook een onthutsend beeld. Tussen 2009 en 2018 is het aantal daklozen in Nederland meer dan verdubbeld. In 2018 registreerde het CBS bijna 40 duizend dakloze volwassenen. Deze explosieve toename in dakloosheid is schrijnend en onacceptabel.

Dakloosheid is geen abstract fenomeen, maar treft échte mensen - mensen met vrienden, kinderen en andere familieleden. Dakloosheid haalt ook de levens van al deze naasten overhoop. De ontwrichtende invloed van dakloosheid wordt uiteindelijk veel breder, door veel meer mensen gevoeld.

Toch menen veel mensen dat dakloosheid een ‘ver-van-mijn-bed-show’ is, en in het verlengde daarvan associëren velen het met individuele schuld: je zal het er zelf wel naar hebben gemaakt dat het zo ver heeft kunnen komen. In werkelijkheid is dakloosheid het product van een falend systeem – alleen al de scherpe toename van het aantal dakloze mensen in kort tijdbestek is hiervoor het bewijs.

De vraag is vervolgens: hoe moeten we het systeem dan aanpakken om de toename in dakloosheid te keren? Of beter nog, wat is er nodig om dakloosheid volledig uit te bannen?

Copingstrategie

Allereerst is het nodig om dak- en thuisloosheid in al haar vormen op een veel preciezere manier te meten. Alles wijst er namelijk op dat de cijfers van het CBS de ware omvang nog aanzienlijk onderschatten. Zo telde brancheorganisatie Federatie Opvang (nu Valente) in 2017 al 70 duizend dak- en thuislozen. Sommige vormen van dakloosheid blijven nu onzichtbaar.

Om een voorbeeld te geven: volgens de officiële statistiek is nog geen 20 procent van alle daklozen vrouw. Een belangrijke verklaring is dat zij simpelweg buiten beeld blijven. De vrouwenopvang wordt bijvoorbeeld niet meegerekend, net als het slapen bij kennissen op de bank (een copingstrategie die vrouwen relatief vaker toepassen dan mannen). Het gaat hier om meer dan een getalsmatige kwestie. Word je niet geteld als dakloos, dan ondermijnt dat je rechtspositie en verkleint het de kans op hulp. Dit belemmert een effectieve integrale aanpak.

Fins voorbeeld

Dakloosheid komt niet alleen in verschillende vormen voor, maar heeft ook allerlei oorzaken. Problemen als verslaving, ziekte en openstaande schulden zijn vaak in het spel. Er is echter sowieso altijd één gemene deler: dakloosheid heeft hoe dan ook te maken met een gebrek aan huisvesting.

Een effectieve aanpak moet daarom het recht op huisvesting centraal stellen. Dat is meer dan het recht op een dak boven je hoofd, maar het recht op betaalbare, passende, zekere en veilige huisvesting. De Grondwet verplicht de overheid dit recht zo goed mogelijk te verwezenlijken. Artikel 22 stelt immers dat “bevordering van voldoende woongelegenheid voorwerp is van zorg der overheid.”

Het recht op huisvesting moet zich vertalen in een op wonen gerichte aanpak van dakloosheid. Hierbij is huisvesting het startpunt, in plaats van het sluitstuk zoals nu vaak het geval is. In Finland is zo’n Housing First-benadering met succes toegepast. Het is het enige Europese land dat er de afgelopen jaren in slaagde dakloosheid structureel terug te dringen. In alle andere landen was sprake van een toename. Het Finse voorbeeld verdient navolging, en mede daarom kwam de Nederlandse Raad voor Volksgezondheid en Samenleving onlangs met het advies een dergelijke woonaanpak te omarmen.

Geconcentreerd wonen

Het kabinet wil nu 10.000 tijdelijke woningen bouwen om dakloosheid terug te dringen. Dat is weliswaar beter dan niets, maar schiet zowel kwantitatief als kwalitatief ernstig tekort. Zelfs volgens de meest conservatieve schattingen zijn er vele malen meer daklozen. Het mag niet de ambitie zijn dakloosheid slechts ‘een beetje’ op te lossen. Bovendien moet huisvesting dakloze mensen zo veel mogelijk zekerheid en houvast bieden, zodat zij kunnen werken aan hun toekomst. Tijdelijke huisvesting staat hier haaks op.

Ironisch genoeg gaat de Rijksoverheid doodleuk verder met het frustreren van de bouw van de permanente huurwoningen waar zo veel behoefte aan is, met als gevolg dat veel gemeenten de toename in dakloosheid niet meer kunnen behappen. Met de invoering van de verhuurderheffing – een extra belasting voor sociale verhuurders à twee miljard euro per jaar – halveerde de bouw van normale sociale huurwoningen. Bouwden woningcorporaties voor invoering jaarlijks zo’n 30 duizend sociale huurwoningen, sindsdien mogen we al blij zijn als de 15 duizend wordt gehaald. Zo bezien is de bouw van 10.000 tijdelijke woningen een beschamende handreiking.

Ook de plek van die woningen maakt uit. Veel dakloze mensen geven aan behoefte te hebben aan een zekere mate van “normaliteit.” Ze willen een zo normaal mogelijk leven leiden. Neem je deze behoefte serieus, dan is het zaak niet alleen zo veel mogelijk normale woningen te bouwen, maar er voor te zorgen dat deze ook in normale buurten staan. Deze uitdaging wordt de komende jaren alleen maar belangrijker. De huidige ontwikkeling is dat kwetsbare bewoners steeds vaker geconcentreerd wonen in de zwakste buurten. Hierdoor kan de leefbaarheid onder druk komen te staan.

Simpele keuze

Het verwezenlijken van het recht op huisvesting voor iedereen vergt kortom een, naar de huidige maatstaven, ambitieuze aanpak. Marktpartijen zoals ontwikkelaars en exploitanten kunnen zeker een nuttige bijdrage leveren. Dan moeten zij wel primair geïnteresseerd zijn in het leveren van een positieve maatschappelijke bijdrage, want het zal ten koste gaan van het rendement. 

Daarom is krachtig overheidsbeleid nodig om tot een omvangrijke oplossing te komen.  Zo’n beleid bestrijdt dakloosheid door te investeren in betaalbare en permanente woningen in gemengde buurten. Zo kan het meteen andere woonproblemen (zoals hoge huren en lange wachtlijsten) terugdringen, net als ruimtelijke segregatie. Die investeringen kunnen naar zowel woningcorporaties als marktpartijen gaan: ook in het aangehaalde Finse voorbeeld kregen marktpartijen de ruimte met subsidie hun steentje bij te dragen. Zulke overheidsinvesteringen zullen zich makkelijk terugverdienen, al was het alleen maar omdat dakloosheid laten voortbestaan uiteindelijk veel duurder is. Bovendien subsidieert overheidsbeleid momenteel het kopen van een woning, en spekt het zo vooral de economische bovenlaag. Het is een simpele politieke keuze om dit geld aan te wenden voor de huisvesting van groepen aan de onderkant.

Een rechtvaardige overheid zou deze simpele keuze zo maken.

Cover: Photo by Max Böhme on Unsplash