Aanleiding voor alle media-aandacht is een onderzoek van Aedes [1], de koepel van woningcorporaties, naar de ontwikkeling van de leefbaarheid in wijken met veel sociale huurwoningen. De leefbaarheidsproblemen zijn echter niet voorbehouden aan ‘corporatiebuurten’, zoals Aedes ze noemt. Ze spelen evenzeer in buurten met goedkoop particulier bezit.
Begin vorig jaar onderzochten we vanuit Platform31 [2] de leefbaarheid in ruim 130 wijken die de afgelopen twintig jaar als kwetsbaar en problematisch zijn bestempeld. In twaalf stadswijken deden we verdiepend onderzoek. De conclusie: tot 2012 verbeterde het leefklimaat in kwetsbare wijken, maar voor meer dan de helft van de inwoners was de verbetering daarna verleden tijd. Wijkvernieuwing kwam vrijwel tot stilstand en veel buurtvoorzieningen zijn gesloten, terwijl werkloosheid, armoede en schuldenproblematiek in omvang toenamen. In buurten met goedkope, snel beschikbare woningen ontstaan concentraties van mensen die weinig te kiezen hebben en minder zelfredzaam zijn.
Oorzaak dalende leefbaarheid: beleid
De oorzaak van de dalende leefbaarheid ligt in een cocktail van economische crisis en ingrijpende beleidswijzigingen. In 2012 heeft Rutte I de krachtwijkenaanpak (‘Vogelaarwijken’) vroegtijdig stopgezet. Eind 2014 kwam ook het grotestedenbeleid ten einde. Met deze terugtrekkende beweging van het Rijk kwam de verantwoordelijkheid voor wijkvernieuwing volledig bij gemeenten terecht.
Ingegeven door de transformaties in het sociaal domein, legden gemeenten zich vooral toe op psychische ondersteuning van huishoudens, de aanpak van problemen achter de voordeur en het stimuleren van eigen kracht. In veel sociale wijkteams ligt dan ook een sterk accent op individuele zorg, terwijl in het wijk- en welzijnswerk kaalslag plaatsvond.
De scheiding van wonen en zorg leidde bovendien tot een groeiende instroom van mensen met psychische problemen in deze wijken, terwijl ouderen langer thuis blijven wonen, ook als ze kampen met gebreken of dementie. En vanwege de herziening van de Woningwet (2015) gaven ook woningcorporaties minder thuis in de wijk. Hoewel de nieuwe wet investeringen in leefbaarheid ontmoedigde, kropen veel corporaties wel heel diep in hun schulp. Aandacht voor de woonomgeving is ingeruild voor zorgen over woonoverlast en verwarde personen.
Bezuinigingen, decentralisaties en stelselwijzigingen veroorzaakten nieuwe vormen van verkokering: gemeentelijke diensten, woningcorporaties en zorgorganisaties trokken zich terug op hun eigen, sectorale territorium. In veel steden belandde de wijkaanpak op een laag pitje.
Bij gebrek aan slagkracht van overheden, corporaties en andere wijkpartners was veel hoop gevestigd op de inzet van bewoners. Her en der kwamen bottom-up initiatieven tot bloei, maar een brede leefbaarheidsimpuls bleef uit. Het werken aan leefbare en gemengde wijken maakte stilzwijgend plaats voor het ideaal van de ‘inclusieve wijk’ – maar de betekenis of operationalisering van dat concept is vaak weinig concreet.
Goed nieuws voor de kwetsbare wijken van onder andere Dijkhoff
Het Rijk, gemeenten en de corporatiesector hebben de kwetsbare wijken samen in de wacht gezet. De ontwikkeling van deze wijken is jarenlang beleidsmatig veronachtzaamd. Volgens Aedes woont ruim 1,5 miljoen Nederlanders in een wijk waar de problemen toenemen, terwijl in de rest van Nederland de welvaart stijgt.
Goed nieuws is dat de wijk weer wordt herontdekt door politiek en beleid. Verschillende steden, zoals Amsterdam, Groningen en Arnhem, zetten actief in op wijkvernieuwing. Ook vanuit Den Haag komt de wijk voorzichtig weer in beeld: minister Ollongren investeert 120 miljoen in het aardgasvrij maken van 27 proeftuinen.
Deels zijn dit wijken met een kwetsbare leefbaarheidssituatie. Het recente ballonnetje van VVD-leider Dijkhoff voor een offensief in probleemwijken – zelf spreekt hij van ‘verlichtingswijken’ – getuigt eveneens van nieuwe politieke aandacht voor gebieden die niet op eigen kracht vooruitkomen.
Goed nieuws is bovendien dat de aanpak van kwetsbare wijken loont. De aanpak van de Vogelaarwijken tussen 2008 en 2012 resulteerden namelijk in hogere WOZ-waarden[3] en in verbetering van de leefbaarheid, veiligheid en reputatie van wijken[4] – ook al laten die positieve scores zich zeker niet volledig verklaren uit gevoerd beleid.
Niet alleen aardgasvrij maar ook een sociale transitie
Met consistent beleid van gemeenten, corporaties en het Rijk, kan worden voorkomen dat kwetsbare wijken verder afglijden. Niet met een nieuw wijkenbeleid van bovenaf, maar door slimme verbindingen te leggen tussen beleidsprogramma’s die impact hebben op het leefklimaat van deze wijken. De energietransitie biedt uitgelezen kansen om kwetsbare wijken vooruit te helpen.
Een brede blik kan ervoor zorgen dat we wijken niet alleen aardgasvrij en klimaatbestendig maken, maar dat we ook een transitie forceren achter de voordeur en in de publieke ruimte. Hetzelfde geldt voor de groeiende beleidsaandacht voor een wijkgerichte aanpak met betrekking tot ondermijnende criminaliteit.
De wijk is terug in de aandacht
Het Rijk zou een brede, gebiedsgerichte benadering moeten aanjagen. Het is vervolgens aan gemeenten, corporaties en andere wijkpartners om voorbij het eigen territorium te kijken en verbindingskansen te verzilveren. Meerwaarde, zowel voor wijken als voor bewoners, kan alleen worden gerealiseerd door sectorale doelstellingen te overstijgen en door actief in gesprek te gaan met bewoners.
Met andere woorden: omarm de complexiteit van een brede aanpak. Een ding is zeker: de wijk is terug in de schijnwerpers. Zaak is nu om integraal, behendig en vasthoudend te investeren leefbare, veilige en sociaal duurzame wijken.
Referenties:
[1] https://www.aedes.nl/artikelen/klant-en-wonen/wijkaanpak-en-leefbaarheid/wijkaanpak/woningcorporaties-grotere-tweedeling-leidt-tot-nieuwe-achterstandswijken.html
https://www.aedes.nl/artikelen/klant-en-wonen/wijkaanpak-en-leefbaarheid/wijkaanpak/woningcorporaties-grotere-tweedeling-leidt-tot-nieuwe-achterstandswijken.html
[2] Uyterlinde, M. & J. van der Velden (2017). Kwetsbare wijken in beeld. Den Haag: Platform31.
[3] Julen, J. (2018). ‘Ze zijn mooier nu, die Vogelaarwijken, dus wonen mensen er met meer plezier’. Trouw, 21 augustus 2018.
[4] Marlet, G. & Van Woerkens, C (2010). De effectiviteit van Grotestedenbeleid. Utrecht: Rigo (2012), Midterm review ISV-3. Amsterdam.
Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken
Lees het onderzoek over leefbaarheid in kwetsbare wijken op Platform31
Cover: ‘Buitenhof delft’
Door Matthijs Uyterlinde
Senior projectleider wonen en wijken bij Platform31
