De bewuste sluipmoord op de open ruimte in Vlaanderen

De favoriete bijbaan uit mijn studententijd was het bezorgen van meubels. Niet omdat mijn voorliefde voor kledingkasten nou zo groot was of omdat ik extreem genoot van de slappe kaasbroodjes bij de tankstations. Maar wel omdat ik elke rit naar België weer kennis mocht maken met een ander schitterend aspect van de Vlaamse ruimtelijke ordening. De ellenlange lintbebouwing, enorme (en afzichtelijke) winkelpanden op de meest rare plaatsen en de meest willekeurige huizen net naast of tegen elkaar. Keer op keer prachtige verrassingen.

Ruimtelijke verloedering

Een kleine vijftien jaar later ben ik alleen nog meer gefascineerd geraakt door het ruimtelijk beleid van ons buurland. Dus toen ik hoorde over het boek Met voorbedachten rade. De sluipmoord op de open ruimte, was ik op voorhand al erg enthousiast. Ik zag het namelijk als dé kans om eindelijk antwoord te krijgen op de vragen die bij mij opkwamen als ik weer een dressoir in West-Vlaanderen of Belgisch Limburg moest afleveren. Hoe is het mogelijk dat de ruimtelijke verschillen tussen Nederland en België zo groot zijn? Is het arrogant van mij om te denken dat het lijkt alsof er niet nagedacht is over de ruimtelijke indeling? En wat denken Vlamingen er zelf van?

Het antwoord op die laatste vraag wordt in de inleiding van auteurs Peter Renard (journalist) Tom Coppens (hoogleraar aan de Universiteit van Antwerpen) en Guy Vloebergh (docent aan de Universiteit van Antwerpen) al snel beantwoord. “Dit boek gaat over de ruimtelijke verloedering van Vlaanderen. Die is het resultaat van decennialang bewust gevoerd beleid. Vlaanderen heeft meer dan veertig jaar autonomie voor ruimtelijke ordening. Maar het heeft er niets van terecht gebracht.”

Slechtste leerling van Europa

De toon is gezet en die verandert (gelukkig) het hele boek niet meer. Volgens het drietal is het Vlaamse ruimtelijk beleid al decennialang een draak. Ondanks dat Vlaanderen sinds 1980 de bevoegdheid kreeg over zijn eigen ruimtelijke ordening is er in die ruim veertig jaar zeer weinig van terechtgekomen. De conclusie is dan ook dat Vlaanderen wat betreft de ruimtelijke ordening een van de slechtste leerlingen van Europa is.

Door een opsomming van even bizarre als duidelijke feiten zie je dat als lezer – ook zonder carrière in de meubelindustrie – direct voor je. Nergens in de EU is zo veel lintbebouwing en niet-aaneengesloten bebouwing te vinden. Een kwart van alle gebouwen staat in de in totaal 12.000 kilometer lange linten. Nog eens twaalf procent van de bebouwing ligt niet in kernen of linten, maar staat verspreid in de (kwetsbare) open ruimte. Elke dag wordt in Vlaanderen zes hectare open ruimte getransformeerd in beton. Dat betekent dat elke drie maanden open ruimte met de oppervlakte van de stad Leuven verdwijnt.

Saboteren

Dat is zorgelijk volgens de auteurs, maar pas het begin. Ze gaan nog een stap verder, zoals de titel al een beetje weggeeft. De sluipmoord van de open ruimte heeft ook nog eens met voorbedachten rade plaatsgevonden. “Het was een bewuste politieke keuze van de opeenvolgende regeringen om de afgelopen twintig jaar vooral géén planmatig ruimtelijk beleid meer te voeren.” Dat klinkt wellicht wat overdreven, maar het wordt snel duidelijk dat de schrijvers niet overdrijven.

Gedurende het lezen van het boek dacht ik juist steeds vaker: hoe kan dit nou? Beleidskaders die niet worden goedgekeurd waardoor (niet werkende) plannen van 25 jaar oud nog steeds van kracht zijn. Gemeenten die verplicht worden gebiedsplannen op te stellen, maar helemaal geen personeel daarvoor hebben en daarom plannen van andere gemeenten kopiëren, inclusief de naam. Een minister die plannen presenteert zonder budgettaire implicaties, daarna in de krant vertelt ‘dat afgelegen wonen duurder wordt’ en dan gek opkijkt van de ophef.

Veel bombarie

En als er dan een keer wel een bestuurder is die met goed functionerende voorstellen en instrumenten komt, weet de opvolger dat in rap tempo weer teniet te doen doordat “met veel bombarie gepresenteerde instrumenten de eerdere plannen alleen maar saboteren”. De verhoudingen tussen de verschillende bestuurslagen zijn sowieso bijzonder. “Lokale besturen kunnen dus ruimtelijke uitvoeringsplannen opstellen die afwijken van andere beleidsplannen, en die eigen beleidsplannen kunnen op hun beurt ook nog eens afwijken van de ruimtelijke visie van de Vlaamse overheid.”

Verrassend leesbaar

Voor een Nederlandse buitenstaander lijkt het af en toe op een nogal vergezocht filmscenario, zo bizar zijn de voorbeelden. Gecombineerd met de prettige, regelmatig sarcastische schrijfstijl zorgt dat voor een verrassend leesbaar boek. Als de presentatie van (eindelijk) concrete plannen voor de ruimtelijke ordening van Vlaanderen in 2016 wordt aangesneden, zou dat snel een saaie ver-van-mijn-bed opsomming kunnen worden.

Maar als blijkt dat niemand heeft gedacht om alle voorstellen en plannen ook financieel te onderbouwen en er in het gehele plan geen kaart te vinden is omdat er alleen maar gebruik van ‘virtuele ruimtes’ is gemaakt, gaat het onderwerp al snel leven. Met een gebiedsontwikkeling-bril bekeken is het ongelofelijk dat met zaken als ruimteclaims en botsende belangen geen rekening is gehouden. De schrijfstijl van de auteurs maakt het beeld compleet. “Een nieuwe monorail boort zich probleemloos door een dorpskern die naast de luchthaven ligt, maar het blijft er goed leven terwijl drie verdwaalde koeien de voedselproductie garanderen.”

Hoe kan dit nou?

Het boek schetst een onthutsend beeld van de geschiedenis van de ruimtelijke ordening in Vlaanderen en de “belabberde” staat van de openbare ruimte. Soms wordt de inhoud bijna ongeloofwaardig, als bijvoorbeeld blijkt dat bestuurders jarenlang vooral aan vriendjespolitiek doen in plaats van te denken aan de toekomst van het land. Belangenverenigingen van tuincentra en hobbypaarden worden belangrijker gevonden dan de rest van de inwoners, waardoor “het algemeen belang het kansloos verliest van het particulier belang”.

De focus op Vlaanderen en de naar het einde wat lijvige beschrijving van de Vlaamse politieke processen kunnen de Nederlandse lezer misschien afschrikken. Maar ondanks dat de analyses niet allemaal even relevant zijn voor een buitenstaander en sommige hoofdstukken als een stortvloed aan informatie voelen, maken de schrijfstijl en de vele voorbeelden dat het boek zeer vermakelijk én onderhoudend is. Want dat de vraag hoe kan dit nou? na het lezen door mijn hoofd blijft spoken, is dan ook een groot compliment voor de auteurs en zeker geen kritiek.