De comeback van de vergeten buitenwijken

“Na de Tweede Wereldoorlog wordt Vlaardingen een paradepaard van de wederopbouw (met de inzet van architecten als Van Tijen en Groosman, red.). De bevolkingsgroei in de jaren vijftig hoort regelmatig tot de top drie gemeenten van het land. De Westwijk is een belangrijke steunpilaar voor de groeistrategie. Een groene modelwijk uit de jaren vijftig en zestig. De ‘woonvelden’ van merendeels lage flats en blokken eengezinswoningen zijn een ware proeftuin voor vele woningbouwsystemen waarbij een aantal stempels wordt toegepast.”

Betaalbare woonplek

Vorig jaar bezochten Haan en Laan, de gebiedsontwikkeling-recensenten van deze site, de Vlaardingse Westwijk. Niet alleen de geschiedenis, ook de huidige staat van de wijk is hoopvol, ontdekken ze. “De mix van oude, gerenoveerde bebouwing en hedendaagse nieuwbouw in een groene, schone openbare ruimte straalt een rustige dynamiek uit, die de Westwijk tot een prettige, betaalbare woonplek maken.”

Maar, zo concludeert het tweetal ook, ze kunnen niet achter de voordeuren kijken. En dat is precies waar het de afgelopen jaren fout gaat in de Westwijk. Daarom maakte minister Hugo de Jonge afgelopen zomer bekend dat de wijk een van de twintig ‘stedelijke focusgebieden’ is uit het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid. Met een pakket van ruim 700 miljoen worden “problemen op het gebied van onderwijs, armoede, gezondheid, werk, wonen en veiligheid aangepakt.”

Nooit aandacht aan besteed

De situatie in de Vlaardingse stadsrandwijk staat symbool voor de leefbaarheid in de duizenden andere naoorlogse buurten en -wijken die liggen tussen de oude vooroorlogse wijken en de (nieuwe) randen van steden en dorpen. Nee, lang niet in al deze wijken zijn de ontwikkelingen zo zorgelijk dat een minister miljoenen uittrekt om het tij te keren. Maar de trend is in veel van deze wijken vergelijkbaar: jarenlang vergeten door beleidsmakers omdat er geen problemen waren, maar die tijd is allang voorbij.

Te lang passief geweest, te lang achterovergeleund en soms (zoals in de Westwijk) zelfs gewacht tot het te laat is. Zo omschrijft Frank Wassenberg van kennisorganisatie Platform31 de ontwikkeling van de stadsrandwijken de laatste dertig jaar. “Je zou het vergeten wijken kunnen noemen. Het zijn wijken die overal precies tussenvallen. Voor de binnenstad is altijd aandacht, voor de oudere wijken was er de stadsvernieuwing en daarna kregen de hoogbouwwijken de aandacht. Maar de gemiddelde stadsrandwijk – of die nou uit de jaren 50, 60, 70 of 80 stamt – is ooit neergezet en tenzij er grote problemen speelden, is er beleidsmatig nooit aandacht aan besteed.”

Groots presenteren

De afgelopen jaren deed Wassenberg vanuit Platform 31 onderzoek naar deze wijken. De eerste aanzet tot een herwaardering wordt gegeven in 2018 als het College van Rijksadviseurs (CRa) met Panorama Nederland komt. Dit toekomstbeeld voor de ruimtelijke inrichting voor Nederland wordt positief ontvangen, maar voelt voor velen ook nog wat ver weg en abstract. “Niemand kan tegen zulke fraaie vergezichten zijn, maar wat betekent dit concreet?”

Voor het vervolg Panorama Lokaal hanteert het CRa een duidelijke focus: het uit de vergetelheid halen van de stadsrandwijken. De rijksadviseurs selecteren zeven wijken door heel Nederland die laten zien hoe de stadsranden ervoor staan. Met een prijsvraag worden onder andere architectenbureaus en ontwerpbureaus gevraagd hoe deze wijken het best op de toekomst kunnen worden voorbereid. Er worden 21 ontwerpteams geselecteerd, drie per wijk, en per wijk wordt in september 2020 een winnend ontwerp gekozen.

Leefbaarheid onder druk

Een jaar later worden Wassenberg en zijn collega’s van Platform 31 ingeschakeld om het vervolg mee op te zetten. “De plannen waren heel mooi, maar er ging vervolgens niet automatisch een schop de grond in. De mooie plannen werden niet uitgevoerd. Dus kregen wij de vraag om de boel aan te jagen en aan de slag te gaan.” Uit de gesprekken met de betrokkenen blijkt vooral dat de wijken en bijbehorende bestuurders vooral van elkaar willen leren omdat de problematiek vaak vergelijkbaar is.

Maar na een eerste, succesvolle bijeenkomst waarbij partijen uit de zeven wijken aanwezig zijn (toevallig in de Westwijk), slaat het corona-lot toe. De overige afspraken moeten worden geannuleerd. Er volgt nog wel een slotbijeenkomst, maar een afsluitend rapport wordt er niet meer gemaakt en ook Platform31 krijgt geen vervolgopdracht. Zonde, stelt Wassenberg. Want de conclusie van het slotevenement is duidelijk: er is méér aandacht nodig voor de stadsrandwijken, de vergeten buitenwijken van Nederland.

“We zien dit Middenland langzaam afglijden, problemen worden groter, de woontevredenheid en gewildheid dalen en er stromen meer kansarme mensen in”, is een van de zinnen uit het afsluitende persbericht van Panorama Lokaal. “Tegelijkertijd liggen juist hier grote opgaven voor de toekomst: vergrijzing speelt juist hier, ontvolking (kleine huishoudens), verduurzaming (weinig energiezuinige bouw), slijtage van het openbaar gebied en leefbaarheid die onder druk staat.”

Opeenstapeling van problemen

Die combinatie maakt dat Wassenberg hoopt dat de aandacht voor de wijken niet verloren gaat. “Vergeten klinkt negatief, maar misschien was die aandacht ook helemaal niet nodig. In een gemiddelde wijk van 30, 40, 50 jaar oud loopt alles vanzelf. Ook de leefbaarheid was nooit een probleem. Maar in al die wijken wordt het langzaamaan minder. Elk jaar kachelt de leefbaarheid een procentje achteruit. En op een gegeven moment kan je erop wachten dat een kritieke grens is bereikt. In Vlaardingen is dat al het geval, daarom zijn zij in het programma opgenomen.”

Daarnaast liggen er ook nog genoeg andere opgaven te wachten in de wijken. De bevolking vergrijst en ook de woningen en de woonomgeving worden ouder. Er ligt een enorme verduurzamingsopgave omdat de huizen gebouwd zijn vóórdat er strengere eisen in het bouwbesluit kwamen, legt Wassenberg uit. Het oplossen van de verduurzamingsopgave is volgens hem nog eens extra lastig omdat in dit soort wijken de meeste woningen particulier eigendom zijn.

De opeenstapeling van problematiek maakt dat ingrijpen nu noodzakelijk is. “Als je onder die kritieke grens komt wat betreft de leefbaarheid dan kost het heel veel geld en moeite om met zo’n wijk weer terug op niveau te komen. Het is mooi voor de Westwijk dat er geld en aandacht is. Maar had je er niet 10, 20 jaar geleden iets aan moeten doen zodat je niet op zo’n lijst terecht was gekomen?”

Hoop kwijt

Een retorische vraag, maar het overduidelijke antwoord is relevanter dan ooit. Want naast de problematiek bieden de wijken ook grote kansen wat betreft de verdichtingsopgave die er in veel steden ligt. Wassenberg: “Deze wijken vervullen een sleutelpositie voor de opgaven van de toekomst. Ze hebben door de ligging aan de stadsrand namelijk een enorme potentie. Ze zijn groen en er is veel ruimte. Bovendien is er sprake van ontvolking: er wonen veel minder mensen dan in de beginjaren.”

Ondanks dat er ook veel kritiek op was, noemt Wassenberg de studie van het architectenbureau KAW als voorbeeld. Door juist niet buitenstedelijk en in het groen te bouwen, maar door gebruik te maken van de kansen die de stad nu al biedt, zien zij in de naoorlogse wijken plek voor een miljoen (al dan niet gerenoveerde) woningen. Wassenberg: “Ga nou eens beter kijken in die wijken. Er is een hoop openbaar gebied dat niet goed functioneert. Het heet wel groen, maar wordt nauwelijks gebruikt en geeft nog vaak een onveilig gevoel ook.”

“Dat betekent niet overal grote torens neerzetten, maar goed kijken naar de soorten woningen die toegevoegd kunnen worden. Er staan veel eengezinswoningen waar mensen op leeftijd wonen. Voeg er plukjes seniorenwoningen toe op gewilde plekken. Ga dus vooral actiever en gerichter met die verdichtingsopgaven aan de gang. Je kan een hoop kwijt in deze wijken.”

Situatie omdraaien

Met de intervisie bij het programma Panorama Lokaal hoopt Wassenberg ook de aanzet te hebben gegeven tot een andere oplossing die deze wijken weer vooruit kan helpen. “Bij elkaar kijken werkt ontzettend goed. De knelpunten zijn vaak hetzelfde. Maak gebruik van de kennis van collega's uit andere wijken. Maar in de praktijk komt het daar niet van. Alles loopt over en gisteren moest het af. Begrijpelijk, maar je laat kansen liggen in deze wijken. Er is veel kennis verloren gegaan binnen gemeenten, maar kijk goed waar die kennis nog wel zit.”

Deze combinatie aan maatregelen moet ervoor zorgen dat de potentie die in deze wijken verborgen zit ook daadwerkelijk benut kan worden. “In veel wijken gaat het niet heel slecht, stijl omhoog op de leefbaarheidsladder hoeft niet. Maar het gaat al jaren hellend naar beneden en dan moet je met gerichte maatregelen zorgen dat je de situatie omdraait. Je kan de situatie niet meer op zijn beloop laten, dat is duidelijk.”