Nieuws Als duurzame, ‘groene’ groei de weg voorwaarts is, wie treedt dan op als wegbereider in een vrijemarkteconomie? Niet de markt, zegt stereconome Mariana Mazzucato, maar een ondernemende overheid is de aangewezen gangmaker van noodzakelijke innovatie en moet de bal aan het rollen brengen. In hoeverre sluit haar pleidooi aan bij de dagelijkse praktijk van de gebiedsontwikkeling? GO.nu vroeg het aan twee duurzame energie-experts.
Mazzucato, auteur van onder meer “De ondernemende staat” (The Entrepreneurial State), pleit in haar PBL-Academielezing van 27 maart voor een ondernemende overheid die, naar gewoonte – zoals zij laat zien, aan de basis staat van grote technologische en maatschappelijke vernieuwingen. Deze vernieuwingen, bijvoorbeeld in de ICT, biotechnologie of cleantech, liggen ten grondslag aan economische groei. Mazzucato is wars van beeldvorming als ware alleen de markt in staat tot dynamiek, creativiteit en innovatie. Integendeel, veel innovatieve technologie in primaire vorm is afkomstig van publieke organisaties en ontwikkeld met belastinggeld. ‘Bedrijven hebben de resultaten opgepakt en slim verpakt en verhandeld.’ Geen internet, en ook geen Apple of Microsoft, zonder structureel voorwerk door de Amerikaanse overheid, betoogt ze. Mazzucato waarschuwt voor een overheid die zich te passief opstelt: alleen reguleert, zorgt voor een gelijk speelveld en optreedt als probleemfixer voor een tekortschietende markt. Handelen te veel beleidsmakers niet binnen het keurslijf van achterhaalde economische theorie, terwijl ze hun eigen verbeelding en die van anderen zouden moeten aanspreken om nieuwe vormen van groei te helpen creëren?
Herkenbaar en standvastig
Wat verstaat Mazzucato onder een ondernemende overheid? Ten eerste een overheid die duidelijke keuzen maakt en beleid vormt dat bepaalt in welke richting de maatschappij zich ontwikkelt, hierin risicodragend investeert en continuïteit waarborgt door zich net ver genoeg van de politiek te plaatsen. Door een herkenbaar perspectief te schetsen en standvastig te zijn, beperkt ze onzekerheden en trekt ze investeerders uit de markt aan. Privaat geld volgt publiek geld, concludeert Mazzucato uit vele casussen. In landen waar de overheid in groene groei investeert, door te kiezen voor eco-innovatie, én vertrouwen schept in de te volgen weg werken fiscale prikkels voor groene bedrijven wel. Overigens mag de overheid volgens de econome de markt ook best eens een schop onder het achterwerk verkopen ten gunste van een gezonde relatie tussen overheid en markt. Duwtjes in de goede richting zijn niet altijd voldoende. Denemarken, wereldleider in windenergie, heeft kunnen uitgroeien tot primaire leverancier van hightech producten en diensten aan China’s groene economie, legt Mazzucato uit, door nadrukkelijk voor ontwikkeling van cleantech en life sciences-technologie te kiezen.
Warmterotonde
In Nederland zetten regionale en lokale overheden stappen in de transitie naar duurzame energie door het voortouw te nemen in de aanleg van nieuwe of aanvullende hoofdinfrastructuur die een decentrale energievoorziening mogelijk maakt. Dit is een van de wegen die de overheid bewandelt om de in het SER Energieakkoord overeengekomen doelstellingen voor 2020 te behalen. Een voorbeeld is de (gedeeltelijke) ontwikkeling van een warmtenet, de Warmterotonde, door een alliantie van energie- en warmtenetwerkbedrijven, financiële instellingen, glastuinbouwbedrijven, gemeenten, regionale overheden en de provincie Zuid-Holland. Het westelijk deel is in voorbereiding. Het net van warmteleidingen verbindt industrie, glastuinbouw en huishoudens in Zuid-Holland met elkaar en voorziet deze van restwarmte uit de Rotterdamse haven. Het openbare netwerk maakt aantakking van lokale duurzame bronnen aantrekkelijk en vormt zo een belangrijke stimulans voor andere partijen om decentrale schone energievoorziening op basis van verschillende bronnen en gebruikersbehoeften te ontwikkelen.
Verbond op gebiedsniveau
Een van de 25 deelnemers in het programmabureau Warmte Koude Zuid-Holland, de publiek-private samenwerking die de Warmterotonde realiseert, is Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling (DGO). Alliander DGO richt zich specifiek op ontwikkeling en exploitatie van duurzame energie-infrastructuren door samenwerkingen aan te gaan met overheden, bedrijven, gebiedseigenaren, aanbieders en gebruikers van onder meer restwarmte. André Schiltmans, Business Developer Duurzame Gebiedsontwikkeling bij de netbeheerder, herkent het belang van de voortrekkersrol die Mazzucato aan de overheid toekent. Op regionaal en lokaal niveau zijn overheden, in samenwerking met marktpartijen, bezig om deze in te vullen door te investeren, maar ook door een perspectief te bieden. Zoals de Warmterotonde. Schiltmans noemt een vergelijkbaar initiatief in Nijmegen, waarbij Alliander is betrokken. Restwarmte van een afvalverbrandingsinstallatie wordt ingezet voor de verwarming van 4.000 woningen. ‘Op termijn worden dat er 14.000.’ Dit soort projecten vragen om partijen met een lange adem, geeft hij aan ‘en dan alleen dankzij commitment van de overheid op de lange termijn.’ Provincie, gemeente en Alliander investeren samen in de transportinfrastructuur. Aanleg van het distributienet op wijkniveau is aan andere partijen. Op gebiedsniveau moet dus een verbond worden gesmeed, zoals voor gebiedsontwikkelingen gebruikelijk is. ‘De afvalverbrander moet er natuurlijk brood in zien. Alle aanbieders en gebruikers van energie en alle decentrale overheden komen in beeld. Cruciaal in zo’n proces is om goed af te spreken wie voor welk stukje aan de lat staat.’ Door de aanleg van de transportinfrastructuur wordt een schaalsprong gemaakt, legt Schiltmans uit. ‘Andere partijen kunnen er tegen beperkte kosten op aansluiten. Zo maak je als overheid duurzame groei in een groter gebied mogelijk.’
Puur pionieren
Gemeente Rijswijk maakte al in 2010, midden in de vastgoedcrisis, een principiële keuze voor een “gasloze”nieuwbouwwijk. In RijswijkBuiten zijn circa 3.500 woningen gepland die van warmte, koeling en warm kraanwater worden voorzien door middel van zonne-energie en andere (plaatselijke) bronnen van hernieuwbare energie. Er wordt in stappen toegewerkt naar een volledig energieneutrale wijk. Dit betekent dat ook de energie verbruikt door bewoners duurzaam wordt opgewekt, zodat de meter op uiteindelijk op 0 staat. Bewoners kunnen overschotten aan elkaar gaan leveren.
Ronald Schilt, duurzaamheidadviseur van Merosch energieadvies, stond aan de wieg van de nieuwe wijk en is nog steeds betrokken bij de ontwikkeling. ‘De gemeente heeft destijds een dubbele ambitie geformuleerd: ontwikkeling van een energieneutrale wijk alsmede een sluitende businesscase. Het begint met de ambitie, die sluitende businesscase volgt in een later stadium. Puur pionieren dus. Alle partijen moeten bereid zijn buiten de gebaande paden te treden en te zoeken naar manieren om aan de ambitie te verwezenlijken.’ Hiervoor is bestuurlijke moed nodig, zegt Schilt. ‘De gemeente heeft zowel in de visievorming als in de sturing van de ontwikkeling duidelijk de leiding genomen en de markt uitgedaagd om energieneutraal te bouwen.’ Behalve van durf is volgens Schilt ook sprake van een professioneel (gemeentelijk) programmabureau dat op enige afstand van de ‘bestuurlijke waan van de dag’ opereert: gelijk aan het model dat Mazzucato voor ogen staat. ‘Het bureau combineert politieke gevoeligheid met het vermogen om goed te luisteren naar adviseurs, aannemers en toekomstige bewoners. Dat geeft alle partijen het broodnodige vertrouwen.’
Mentaliteitsverschuiving
Of de ontwikkeling van een warmtenet of een duurzame woonwijk anno 2015 zwaar weegt in de woningkeuze van particulieren, betwijfelen beide heren. Schiltmans: ‘Dat je van je eigen zak afval een week lang kunt douchen, is een mooi inzicht, maar voor de meeste consumenten geeft de duurzaamheid van de woning niet de doorslag.’ Volgens Schilt kiest de consument voor RijswijkBuiten vanwege de kwaliteit van de locatie en de totale ontwikkeling. ‘Hier wordt de wijk van de toekomst gebouwd, de energievoorziening is een expliciet gegeven.’ Volgens Schiltmans is wel sprake van een mentaliteitsverschuiving. Hij verwijst naar de toename van buurtgebonden initiatieven voor een duurzame energiehuishouding. ‘De vraag naar energiezuinig wonen omwille van het maatschappelijk belang is in opmars.’
Lees verder:
Cover: ‘2015.04.16_De energieke overheid_660’
Door Eric Burgers
Zelfstandig journalist
