De Gezonde Stad vraagt om concrete actie

Onze wereld verandert sneller dan ooit tevoren. Wereldwijd blijven mensen massaal naar stedelijke centra trekken. Dit is het gevolg van de economische aantrekkingskracht van steden. Het betekent ook dat de manier waarop steden worden gepland, gebouwd en geëxploiteerd een enorme impact hebben op het dagelijks leven van steeds meer stadsbewoners en -bezoekers. De leefomgeving speelt een fundamentele rol bij de gezondheid van zowel individu als gemeenschap. Steeds meer internationaal en nationaal onderzoek toont dit aan. Door toenemende verstedelijking is het daarom zaak dat bij de ontwikkeling van steden nog beter rekening gehouden wordt met het belang van een gezonde leefomgeving. Bestuurders staan dan ook voor de uitdagende taak om economische groei en gezondheid in balans te houden.

De Gezonde Stad

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft in 2016 onderzocht wat professionals onder een ‘Gezonde Stad’ verstaan. Hieruit kwam een palet aan ideeën naar voren, welke zijn samengevoegd in vier hoofdclusters: sociale kenmerken, beleid, cultuur en fysieke inrichting. In de Arcadis Gezonde Stad Index wordt voor twintig Nederlandse steden op basis van een reeks kenmerken die het RIVM heeft gekoppeld aan de fysieke inrichting, een rangschikking gemaakt. Om tot een goede geografische spreiding te komen hebben wij van iedere provincie de grootste stad (op basis van inwonertal) genomen. Deze 12 steden zijn aangevuld met de 8 grootste steden die niet ook al de grootste van hun provincie waren. De kenmerken zijn onderzocht met behulp van gerenommeerde (en openbare) datasets van onder andere het CBS, het RIVM, de GGD en het CROW. Vervolgens zijn de resultaten samengevat in vijf brede domeinen waaraan een Gezonde Stad moet voldoen, namelijk: Gezonde Gebouwde Omgeving (ruim, schoon, voldoende voorzieningen, afstand tot zorg), Gezonde Mobiliteit (fietsen, wandelen, ov, verkeersveiligheid), Gezonde Buitenruimte (gebruiksgroen, speelplekken, luwtes, groene omgeving), Gezond Milieu (fijnstof, stikstof, geluid, hittestress) en Gezonde Gemeenschap (veilig gevoel, stress herstel, beweging, ontmoeting).

Groningen de gezondste stad

Groningen staat in de Gezonde Stad Index 2020 op de eerste plaats. Deze koppositie is behoorlijk overtuigend want Nijmegen (tweede plaats) en Maastricht (derde plaats) volgen pas op enige afstand. Groningen scoort bij alle vijf de domeinen in de top 10 en is zelfs de best scorende in het domein ‘Gezonde Gebouwde Omgeving’. Met name het kenmerk ‘schoon’ springt er in positieve zin uit. De stad voert dan ook een gericht beleid onder het motto: ‘Groningen Schoon Dankzij Mij’. Daarbij wordt een combinatie van preventie en voorlichting, schoonmaakacties en adoptie ingezet. Burgers en bedrijven worden hierbij actief betrokken waardoor de schone stad een gedeelde verantwoordelijkheid is.

Er is geen duidelijk verband aan te wijzen tussen de geografische ligging van steden en hun positie op de ranglijst. Nieuwe steden (zoals Almere) scoren in de breedte ook niet per se beter of slechter dan historische steden. Wat wel opvalt is dat de vijf grootste steden van Nederland niet in de top 10 voorkomen. Deze steden eindigen wel hoog in het domein ‘Gezonde mobiliteit’ maar binnen de domeinen ‘Gezonde Buitenruimte’ en ’Gezond Milieu’ juist laag. De uitdagingen van de 20 onderzochte steden zijn groot en gevarieerd. Door de verwachte groei (die grotendeels door binnenstedelijke verdichting moet plaatsvinden) is het een flinke opgave om deze steden fysiek zo in te richten dat een bijdrage wordt geleverd aan de gezondheid van de bewoners. Voor steden die krimpen is het de uitdaging om voorzieningen die bijdragen aan de gezondheid te behouden. Denk daarbij aan voldoende geld om groengebieden te beheren en voldoende zorgvoorzieningen in de buurt. Een extra uitdaging ligt er voor de wijken waar veel mensen met een lager inkomen en lagere opleiding wonen. De opgave is hier om de fysieke omgeving gezonder te maken, samen met de bewoners.

Gezonde inspiratie uit het buitenland

Nederlandse steden doen het over het algemeen goed in internationale vergelijkingen als het gaat om gezondheid. Toch zijn er Europese voorbeelden die inspiratie bieden om het (op onderdelen) nog beter te doen. Door te stimuleren, door afspraken te maken of door middelen vrij te spelen voor een gezonde stad.

Kopenhagen: stimuleren

Kopenhagen valt op door een actieve stimulans te koppelen aan fysieke inrichting. Bijvoorbeeld door enerzijds fietsen te stimuleren en anderzijds het fietsnetwerk zodanig te optimaliseren dat deze de groeiende vraag aan fietsers ook aan kan.

Zürich: contract

De Zwitserse stad Zürich zet tamelijk dwingend in op een radicaal lager energiegebruik. In een referendum (2008) heeft een ruime meerderheid van driekwart van de bevolking van Zürich namelijk bepaald dat de stad een ‘2000-Watt-samenleving’ moet worden. Dat betekent dat het energieverbruik in 2050 nog slechts een derde mag zijn van dat in 2008. Door energie-efficiëntie, inzet van hernieuwbare energiebronnen, duurzame gebouwen, mobiliteit voor de toekomst en bewustzijn. Dit doel staat centraal bij alle beleidskeuzes die gemaakt worden en bij concrete fysieke projecten. De inwoners van Zürich zien dit als een contract met de rest van de wereld. Daarnaast zet de stad in op de aanplant van bomen en het verbeteren van het wandelnetwerk. Er wordt ook veel geïnvesteerd in sportvoorzieningen.

Valencia: kostenverevening

Valencia zet haar grondexploitatie in bij het gezonder maken van de stad. Hiervoor is het zogenoemde ‘Valenciaans model’ ontwikkeld. Dit model regelt de grondexploitatie op zo’n manier dat er sprake is van zowel kostenverevening als baatafroming. Hierdoor komen er middelen beschikbaar voor bijvoorbeeld groen in de stad en sportvoorzieningen. Het Turiapark (in een oude rivierbedding) is het ‘vlaggenschip’ van deze aanpak (pdf).

Consequente inzet op gezonde leefomgeving

Behalve van de hiervoor genoemde Europese steden kunnen de Nederlandse steden ook van elkaar leren. In Maastricht, Utrecht en Amsterdam zijn of worden snelwegen in tunnels gelegd. Dit heeft een positief effect op de luchtkwaliteit en de geluidsbelasting van woningen. Rotterdam start binnenkort met de vergroening van een zevental straten die zich nu kenmerken door veel verharding. De top-3 steden, Groningen, Nijmegen en Maastricht, voeren een duidelijk beleid op gezondheid en onderhouden nauwe contacten met universiteiten, hogescholen en de GGD’s. Ze laten zien dat het werkt wanneer je op basis van een visie en doelen voor een gezonde fysieke omgeving kiest en dit beleid consequent en over een langere periode uitvoert. Er is een breed palet aan maatregelen beschikbaar om de bijdrage van de fysieke omgeving aan gezondheid positief te beïnvloeden. Deze kunnen gerichter worden ingezet door een helder programma van eisen op te stellen van een gebiedsontwikkeling - met daarin gezondheid als vanzelfsprekend onderdeel. 

Snelle interventies

De te nemen maatregelen dragen het meeste bij wanneer ze worden geïntegreerd in een ‘evidence based design’, waarbij bijvoorbeeld met computersimulaties wordt aangetoond dat hittestress daadwerkelijk zal afnemen, demografische data aantonen welke doelgroep(en) gebaat zijn bij fysieke interventies om de gezondheid te verbeteren of Geografische Informatie Systemen (GIS) worden ingezet om te kijken of meer kinderen voldoende dicht bij speelvoorzieningen wonen. Wat onder ‘De Gezonde Stad’ verstaan wordt is aan verandering onderhevig, bovendien is het een proces dat de nodige tijd vraagt om visie en doelen om te zetten in concrete acties. Maar het is ook zaak niet te wachten tot de overkoepelende visie in beton gegoten is. Een goed voorbeeld van snelle interventies zijn de tijdelijke fietspaden die in coronatijd aangelegd zijn en geëvalueerd kunnen worden op hun toegevoegde gezondheidswaarde.

Gezondheid centraal

De Gezonde Stad is geen status quo. En het onderzoek waar de rangschikking van de Gezonde Stad Index op gebaseerd is, laat zien dat het ook een relatief begrip is. Zelfs de best scorende steden kunnen nog stappen maken om de leefomgeving gezonder te maken. Dat begint met helder beleid. In eerste instantie zijn overheden aan zet. De nieuwe Omgevingswet zet hen daar ook nadrukkelijk toe aan. Overheden moeten bij het ontwikkelen van gebieden zo vroeg mogelijk nadenken over het realiseren van een gezonde fysieke leefomgeving. Zij kunnen, samen met bewoners, eigen gezondheidsambities vastleggen en uitwerken in verschillende instrumenten van de Omgevingswet (Omgevingsvisie en Omgevingsplan). Maar woorden moeten ook worden omgezet in daden. Daarbij spelen ook marktpartijen een rol, al is het maar omdat bewoners een gezonde leefomgeving steeds belangrijker vinden. Zo kunnen er meer mogelijkheden gecreëerd worden om in een groene omgeving te bewegen door fiets- en wandelnetwerken te verbeteren, kan er meer aandacht komen voor ruimte om elkaar in de buitenruimte te ontmoeten om zodoende de sociale cohesie te versterken. Ook moet nagedacht worden over mobiliteitsconcepten die luchtvervuiling en geluidsoverlast terugdringen. En vorderingen moeten in kaart gebracht worden, de Gezonde Stad Index is daarvoor een instrument dat hopelijk meer steden ertoe aanzet gezondheid centraal te stellen.

Cover: Pixabay