De herontdekking van het water in Zwolle: “We zijn een eiland in het IJsselmeer”

Stedenbouwkundige Henk Snel weet nog precies het moment waarop water een issue werd in Zwolle: “Dat was in 2008 bij het verschijnen van het rapport van de Commissie Veerman. Een van de aanbevelingen daarin luidde: zet maar 1,5 meter extra water op het IJsselmeer om daarmee de zoetwaterberging te vergroten en de verzilting tegen te gaan. Dat zorgde bij de gemeente voor een shock and awe-effect. Ineens werden we ons bewust dat we een eiland zijn en in directe verbinding met het IJsselmeer staan. Als het water daar stijgt, gebeurt dat ook hier. Dat bewustzijn waren we helemaal kwijtgeraakt. We zijn dat opnieuw gaan ontdekken.”

Lisa de Groot, tot voor kort programmamanager Klimaatadaptatie bij de gemeente, geeft aan dat Zwolle er direct voor koos de buren op te zoeken: “We hebben contact gezocht met het waterschap, de provincie Overijssel en de gemeenten Kampen en Zwartewaterland. Zij zitten letterlijk in hetzelfde schuitje, door onze gezamenlijke ligging in een kwetsbare delta. Met elkaar wisten we gelijk: hier moeten we samen in optrekken.”

Vertrekpunt

Deze samenwerking in de IJssel-Vechtdelta betekende de start van het denken over de gevolgen van de klimaatverandering voor dit gebied. Dat begon met een terugblik op de lange historie van de stad met het water, aldus Snel. Hij laat een foto zien van de binnenstad rond 1945 en het grote waterplein aan de westkant waar het Zwartewater de stad uitstroomt en de verbinding met het IJsselmeer maakt. “De hele morfologie van de stad is door het water bepaald. Voor 1932 en het dichten van de Afsluitdijk waren we een getijdestad, het water kon echt hoog komen.”

“De inwoners gingen daar echter vrij relaxed mee om, het water was onderdeel van het dagelijks leven. Dat was na de aanleg van de Afsluitdijk niet meer nodig en ook een beetje vergeten. Rond 2010, bij het opstellen van stedenbouwkundige uitgangspunten voor het Waterplein en de kades aan de westzijde van de binnenstad, wilden we daarnaar terug: het water als vertrekpunt nemen en daarop inspelen. Naar het water toe bewegen waar dat kan en als het water wel komt, terugbewegen.”

Aanvliegen als ontwerpopgave

Zwolle koos ervoor om de gebiedsontwikkelingen in de binnenstad in te zetten voor het klimaatbestendig maken van de stad. Intern moest dat wel af en toe bevochten worden, zo geeft De Groot aan: “Maar er ontstond urgentie, momentum en draagvlak. Ook omdat de provincie meedeed. Onze traditie als Hanzestad speelde daar wellicht ook wel een rol bij, men is hier gewend om vraagstukken samen op te pakken.” Snel: “Onze ambitie was om hier nieuwe kwaliteit te maken en het stijgende water dus als een ontwerpopgave te benaderen – en niet sec als een technisch vraagstuk.”

In de samenwerking binnen de IJssel-Vechtdelta werd met een aantal pilots onderzocht hoe water en stedenbouw konden worden gecombineerd. De Groot: “Met daarbij de attitude van: hoe kan het wél?” Snel: “De kunst is om meerdere opgaven bij elkaar te brengen en zo ook de benodigde investeringen te combineren. Dan komen er zaken in beweging. Bij de herbestemming van het terrein van ziekenhuis Weezenlanden hebben we het water bijvoorbeeld echt opgezocht door woningen te maken waarin tegelijkertijd de waterkering werd verwerkt. De andere optie was geweest om de bebouwing een flink eind verder terug te leggen, waardoor we op de resterende ruimte de lucht in hadden gemoeten. Nu konden we front maken aan de gracht met een menselijke maat en passend bij het historische beeld.”

Met de opgedane ervaringen uit de pilots ontwikkelde de gemeente de Zwolse Adaptatiestrategie, die in 2019 het licht zag. Met als stip op de horizon een klimaatbestendige stad in 2050. De Groot: “Essentieel was de koppeling van verschillende schaalniveaus. We kijken dus niet naar losse ontwikkelingen maar proberen bij alles wat we doen na te gaan wat het doet voor de buurt, de stad en de regio en het landelijk systeem: IJssel, IJsselmeer. Het gaat daarmee dus ook nadrukkelijk om wat mensen zelf in hun eigen woon- en leefomgeving kunnen doen. Bijvoorbeeld door de hoeveelheid verharding in hun stadstuin terug te brengen.” Snel: “De Deltawerken vinden nu plaats ín de stad.”

Als voorbeeld wordt Assendorp genoemd, de buurt aan de noordkant van het station. Hier ging het niet zozeer om de dreiging van het IJsselmeerwater, maar om een hoger gelegen gebied waar allerlei waterstromen samenkomen maar deze stromen door de verharding alleen het riool in kunnen. De Groot: “De bewoners zagen zelf dat hun omgeving versteend was en vol stond met auto’s. Tal van initiatieven zijn op gang gekomen om daar verandering in te brengen.” Snel: “Van bovenaf zie je steeds meer groene stippen in de stad ontstaan. Die verkleuren de stad en maken samen ook een heel park.”

Visie op regio

Klimaatadaptatie, meebewegen met het water en de kwaliteit van het water: het zijn thema’s waar je als gemeente veel aan kunt doen, aldus Snel. Maar het zijn ook thema’s waar je andere partijen bij nodig hebt. “Daarom zoeken we natuurlijk de samenwerking op. Met waterschap WDOD en drinkwaterbedrijf Vitens, maar ook met de 22 gemeenten die samenwerken in de regio Zwolle. We merken dat de urgentie van het leven met water in de delta breder gevoeld wordt.” Een uitvloeisel van deze samenwerking is bijvoorbeeld de Regionale Sponsstrategie waarin op regionaal niveau wordt aangegeven hoe langer vast kan worden gehouden in de IJssel-Vechtdelta. Dit vanuit het principe om opgaven letterlijk en figuurlijk bij de bron aan te pakken, Snel: “Als er een regendruppel in Enschede valt, komt die uiteindelijk hier in het IJsselmeer terecht. Zo groot is het regionale watersysteem.”

Bijzonder is ook dat Zwolle als enige van de NOVEX-gebieden de wateropgave heeft gekoppeld aan de toekomstige verstedelijking door de genoemde sponsstrategie daarin te verankeren. Snel: “Dat maakt het mogelijk om projecten en investeringen te verknopen.” Lisa de Groot wijst ook op de mogelijkheden van nieuwe technologie in dit verband: “We willen meer grip krijgen op de onderliggende watersystemen. Deltares wil graag met ons een ‘Delta-twin’ van Zwolle en omgeving maken, daar zijn we over in gesprek. Het idee is om het hele watersysteem onder te brengen in een digitale omgeving, waardoor je bijvoorbeeld ook gemakkelijk scenariostudies kunt verrichten.” Snel denkt dat het daarmee gemakkelijker wordt om de grenzen tussen sectoren te overbruggen en voorbij vertrouwde werkwijzen te komen: “Het is mooi dat de urgentie wordt gevoeld, maar de vraag is vervolgens wel: hoe geef je dat vorm bij concrete projecten? Zoals Lisa terecht aangeeft, duikt dan het projectmatig werken toch weer vaak op. Het gaat er dus om dat we de overkoepelende watersystemen weten te verbinden met de ingrepen op de kleinste korrel.”

Dijk om de stad

In het kader van de manifestatie ‘Springtij’ – die vanuit Terschelling ook een aantal plekken op het vaste land aandeed, waaronder Zwolle – maakte Henk Snel vorig jaar twee uiteenlopende scenario’s voor de toekomst van de stad. “De vraag is: wie zijn wij, wat is onze identiteit en hoe verhouden we ons tot het water? Het eerste scenario heb ik de Watervesting genoemd. Daarin zetten we de inwoners op nummer één; zij moeten zich veilig weten, ook zij met een kleinere portemonnee. Daartoe leggen we een dijk om de hele stad en daarbinnen worden we zelfvoorzienend op alle terreinen. Het tweede scenario beweegt juist naar het water toe: het Eilandenrijk. We ondertunnelen de A28, planten een groot waterbergend bos aan en creëren stadseilanden. Rivieren en weteringen stromen vrijelijk door de stad, zoals ooit ook door de binnenstad twee riviertjes stroomden.”

Letterlijk zullen deze twee toekomstbeelden nooit zo gerealiseerd worden, maar dat is ook niet de bedoeling: “Ik heb dit verhaal op talloze plekken gehouden en dan ontstaan vanzelf de gesprekken. Ik merk dat het onderwerp nog teveel ligt bij hoogopgeleide blanke mensen die onder systeemplafonds de wereld bezien en plannen maken. Maar wie praat er nou met de mensen die hier wonen, werken en op bezoek komen? We proberen het te agenderen, omdat het iets van ons allen is.”

Integraal onderdeel

Na deze stichtelijke woorden is het tijd om buiten te gaan kijken wat Zwolle in en om de binnenstad de afgelopen tijd concreet heeft gedaan aan de klimaatadaptieve stad. Gidsen zijn Han Goodijk (stedenbouwkundig ontwerper) en Andreas van Rooijen (adviseur Ruimtelijke Adaptatie), net als Snel allebei al meer dan 20 jaar werkzaam bij de gemeente. Als aftrap laat Van Rooijen wat dronebeelden zien van december 2023, toen het water zowel in de stad als in de Zwolse ommelanden erg hoog stond. “Het maakt nog maar eens duidelijk wat de positie van de stad is ten opzichte van de watersystemen waar we deel van uitmaken.” Denkend vanuit die systemen probeert hij zowel binnen als buiten het stadskantoor partijen mee te krijgen in deze benadering. “Dat is soms best ingewikkeld omdat veel mensen gewend zijn projectmatig te denken. Wij vragen juist aandacht voor de hogere schaalniveaus.”

Een goed voorbeeld van een project waarbij het op overtuigingskracht aankwam, was de gebiedstransformatie De Weezen. Corporatie Openbaar Belang wilde hier 180 vroeg-naoorlogse portiekflats vervangen door 230 laagbouwwoningen. Goodijk vond dat geen goed idee: “We zitten hier op de rand van de binnenstad. Een bijzondere plek met veel kansen om juist andere groepen naar de stad aan te trekken. Daarbij betrof het hier een zeer laaggelegen gebied in de stad; water moest wat ons betreft een integraal onderdeel van de plannen worden.” Zo gezegd, zo gedaan: er kwam een nieuw plan waarbij woningbouw, groen, waterkering en waterbeheer werden geïntegreerd. Met 540 woningen (een flinke verdichting dus) en een autovrij woonmilieu. Ook het water werd integraal benaderd. Van Rooijen: “Er zit een gelaagdheid in: van de wateropvang op de individuele woning tot en met de eventuele afvoer van een surplus aan regenwater naar een nabijgelegen park.”

In het verkoopkantoor laten ze een fraaie innovatie zien van de betrokken marktpartij Explorius. Goodijk: “Wij vragen nogal wat, ook op gebied van hemelwater. Tom Olde Keizer van Explorius heeft zelf een maquette ontwikkeld om inzichtelijk te maken hoe het regenwater op de woning wordt opgevangen en vervolgens wordt afgevoerd en geïnfiltreerd. Een mooie innovatie, die bijvoorbeeld ook zorgt voor voldoende water voor de beplanting op het parkeerdek.” Van Rooijen: “De aanpak binnen dit project is echt een voorbeeld van doén in de lokale praktijk. Het geeft aan hoe we als gemeente ook te werk willen gaan, door aan te haken bij de dynamiek die zich voordoet en vervolgens een ‘plus’ op de plannen te zetten.” Goodijk: ‘Dan helpt het ook dat bestuurders tegen elkaar en de andere partijen zeggen: zo gaan we het doen, toch?”

Wonen aan de gracht

Even verderop staan we aan de stadsgracht en zien we aan het Groot Weezenland hoe de gemeente Zwolle straten opnieuw inricht. De auto moet ruimte inleveren (zowel op de weg als qua aantal parkeerplekken) en in plaats daarvan komen woningen en groen meer aan het water te liggen. Asfalt wordt vervangen door klinkers en fietsers krijgen het primaat op fietsstraten. Goodijk: “Dit wordt mogelijk omdat de gemeenteraad ermee heeft ingestemd dat de functie van de binnenring uit het verkeersysteem van de stad wordt gehaald.” De nieuwe grachtenpanden die hier zijn gebouwd en waar Henk Snel ook al aan refereerde, kennen een ingenieuze bouwwijze: ze zijn ín de waterkering langs de gracht gebouwd. Daarbij is het ondergrondse deel van de kering betaald vanuit de samenwerking IJssel-Vechtdelta. Van Rooijen: “Contractueel is met de kopers vastgelegd dat zij niets aan die wand mogen veranderen. Daar staat tegenover dat zij een fraaie woning hebben gekregen met een volwaardig souterrain. In vroeger tijden liepen souterrains regelmatig onder water, nu zijn ze veilig voor het water.”

Aan de Assendorperstraat fietsen we tegen het Azaleapark aan. Hier heeft de gemeente het bestaande parkje flink opgeknapt. Behalve een aantrekkelijke plek is het ook een grote berging voor hemelwater geworden en zijn parkeerplaatsen weggehaald om het park te vergroten. Goodijk: “Assendorp ligt ingeklemd tussen de oude Assendorperdijk en het spoor, het is als het ware een badkuip. Om het systeem op deze plek robuust te maken, hebben we een grote pijp naar Zwolle-Zuid laten aanbrengen die het overtollige regenwater daar spuit.” Van Rooijen: “Het is een ventiel in geval van nood. Maar we vangen ook water zichtbaar op in het park zodat mensen zich er meer bewust van worden. We krijgen er enthousiaste reacties op. De bewoners hebben meegedacht over het ontwerp en van onze kant hebben we – wederom vanuit de samenwerking IJssel-Vechtdelta – er extra geld voor geregeld.” Goodijk: “Dit zijn allemaal onderdelen van het grotere groen- en watersysteem van de stad. Gelukkig zijn er steeds meer mensen die de verschillende schaalniveaus snappen en de linkjes maken. Bij de gemeente maar ook bij de provincie, het waterschap en onze buurgemeenten.”

Park aan het water

Een volgende interventie laten de heren zien bij de Spinhuisbrug, waar de auto eveneens zal worden teruggedrongen. Langs de gracht ontstaat hier, naar een plan van West 8, een plek om aan het water te verblijven. Goodijk legt uit: “Als stad staan we voor een grote woningbouwopgave. In de Vinex kun je via de civiele normen dan extra groen toevoegen, maar hier is dat lastiger. Het is aan ons om de goede randvoorwaarden voor binnenstedelijke verdichting te creëren, ook wat groen en water betreft. In dit geval van het Noorderkwartier doen we dat door ook hier een parkmilieu aan het water te maken. We verbinden hier de binnenstad met de wijk Diezerpoort erachter, zelfs door het bestaande gebouw van de Belastingdienst heen, compleet met nieuwe woningen, ateliers en een basisschool. Zo treffen de bezoekers van Zwolle die hier parkeren al de binnenstedelijke levendigheid aan.”

Het laatste voorbeeld dat we aandoen is het Kraanbolwerk, een plek met volop maritieme geschiedenis. Hier vertrokken ooit de veren naar de steden aan de Zuiderzee. De gemeente kocht de gronden hier aan en maakte een stedenbouwkundig plan waarin de omgang met het stijgende water als uitgangspunt is genomen, met een getrapte opbouw naar het water toe. Gebiedsontwikkelaar VanWonen haakte daar met de bebouwing op aan. Van Rooijen: “Er lag een eerste plan maar nadat we bezoek waren we geweest in HafenCity in Hamburg tekenden we in de bus terug een alternatieve oplossing.” Daarin is de woonbebouwing op hoogte gelegd, maar kan de kade bijvoorbeeld vrijelijk overstromen bij hoog water. We zien hoe het regenwater hier afstroomt van de hogere bebouwing en vervolgens zichtbaar afstroomt voor geulen langs de straat en uiteindelijk via een fraaie trap in de Stadsgracht en het Zwartewater terecht komt.

Superkolken

We eindigen de fietstocht door de binnenstad bij het station. Hier is Han Goodijk verantwoordelijk geweest voor de herinrichting van het stationsplein. Het heeft een veel toegankelijker en groenere sfeer gekregen, een waardige entree van de binnenstad. “Wat bezoekers minder snel zullen zien is er dat er onder het plein een watermachine is aangebracht om het regenwater op straat snel af te voeren –op het laagste punt met een superkolk – om het vervolgens via grote kratten op te slaan. We benutten het plein voor de beplanting en in de Stationsweg wordt het water juist geïnfiltreerd in de bodem.” Water speelt ook een voorname rol in het kunstwerk ‘Portal’ dat de looproute van het station naar de binnenstad begeleidt. Zo maakt iedereen op een speelse manier kennis met de relatie van deze Hanzestad met het water, die nu een eigentijdse invulling krijgt.