De kunst van richting veranderen zonder handleiding

Een groot deel van zijn boek besteedt scheidend Rijksbouwmeester Floris Alkemade aan het schetsen van de context en de problemen waar we voor gesteld staan. Al in zijn openingszin laat hij zien grote thema's niet te schuwen: “Het zijn globale krachten waarmee het failliet van het oude systeem zich aandient”. Deze stelling komt vaker en in andere bewoordingen terug. Zo kan de continuïteit van onze samenleving niet gegarandeerd worden, vanwege 'verregaande afhankelijkheid van ondoorgrondelijke systemen'. En: “maar zelden dient zich zo’n krachtige aanleiding voor […] verandering aan.”

Zulke teksten kun je nu waarschijnlijk niet lezen zonder direct aan het coronavirus te denken. Toch verscheen dit boek kort voor de manifestatie van COVID19 in ons land. Alkemade heeft het in zijn betoog dan ook niet over zulke virussen, maar over klimaatverandering, afnemende biodiversiteit en het stijgende waterpeil. Dat doet echter niets af aan zijn oproep. Sterker nog, de huidige coronacrisis bewijst waarschijnlijk alleen maar meer zijn gelijk: ons systeem moet op de schop.

De waarheid is ongemakkelijk

Hoewel de titel van zijn essay anders doet vermoeden, beschrijft Alkemade niet zozeer de toekomst van Nederland, als wel de huidige staat ervan. Aan de hand van de vier elementen (aarde, water, lucht en vuur) vertelt hij een verhaal over uitputting van natuurlijk hulpbronnen, opwarming van de aarde, stijgend waterpeil en luchtvervuiling. Later voegt hij er – aan de hand van de vierdeling burger, markt, overheid en kunst&wetenschap – ook nog de snelle digitale ontwikkelingen als destructieve kracht aan toe.

Veel van hetgeen Alkemade schrijft is natuurlijk al bekend en eerder verwoord in bijvoorbeeld Al Gores 'An Inconvenient Truth', Thomas Friedmans 'Hot Flat & Crowded' en recentelijk in 'Het water komt', van Rutger Bregman. Alkemade levert misschien geen nieuwe inzichten, maar wel een aardige samenvatting. Ook worden we wat cijfers en feitjes rijker. Ik weet nu dat er voor elke Nederlander 453 niet-Nederlanders op aarde zijn, dat de ecologische voetafdruk van een huisdier net zo groot is als van een middenklasse auto en dat we in 1850 nog 70 procent van ons inkomen aan voedsel uitgaven, en nu nog maar 11 procent. Maar zoals Alkemade zelf in zijn boek ook regelmatig stelt: feiten zijn niet voldoende om ons massaal tot inkeer te laten komen. De mens is – individueel en collectief – uitstekend in staat zijn kop in het zand te steken en feiten te negeren.

Een krachtig verhaal nodig

Alkemades boek is vooral een pleidooi voor overtuigende verhalen en verleidelijke en inspirerende vergezichten. Verhalen die de wereld kunnen vormen, in plaats van andersom. Op basis van de titel – waarin de toekomst én de kunst van richting te veranderen zo prominent genoemd zijn – had ik gehoopt dat dit boek zo’n verhaal zou bevatten. Een meeslepende toekomstvisie en gezien Alkemades achtergrond dan vooral gericht op ruimtelijke ordening en  de wereld van gebiedsontwikkeling. Hoe ziet ons land er straks uit en hoe geven we daar straks met elkaar anders vorm aan dan nu? Maar daarin ben ik wel wat teleurgesteld. Niet dat Alkemade geen stelling neemt. In het algemeen verfoeit hij marktwerking (“een maatschappij die zonder enige gêne gebouwd is op de brute kracht van stelselmatig opportunisme”), pleit hij voor een veel krachtiger rol van de overheid en roept hij om meer verbeeldingskracht en oog voor schoonheid. Af en toe maakt hij ook inderdaad de vertaalslag naar het ruimtelijke domein. Hij stipt kansen aan voor pixellandbouw en houtbouw en betoogt dat we het open landschap moeten beschermen tegen uitdijende steden en dorpen. Door minder verkokerd, en meer integraal en met een andere ketenlogica naar ons werk te kijken ontstaan er nieuwe kansen. Kansen die een, volgens Alkemade ten onrechte, opgeheven Ministerie van VROM helaas niet kan oppikken.

Dat zal, met mij, veel mensen zeker aanspreken, maar voor de sceptici zullen veel van deze punten niet overtuigen en zijn ze af te doen als dweperige duveltjes uit linkse doosjes.

Verandering hangt in de lucht

Alkemade mag soms pessimistisch klinken, hij lijkt overwegend hoopvol gestemd. Hij ziet een veelbetekenende omslag en een groeiend bewustzijn in de samenleving en in zijn praktijk als Rijksbouwmeester. Volgens Alkemade wordt langzaam maar zeker aan een ander verhaal gebouwd, waarbij 'het algemeen belang als intelligentere vorm van welbegrepen eigen belang' naar voren komt. 

Waar die hoop op gevestigd is en hoe dat andere verhaal dan klinkt, had ik graag veel uitgebreider in dit boek willen lezen. Want dát de toekomst van Nederland – en van de wereld – radicaal anders moet en dát we dus de kunst van het veranderen moeten leren verstaan, onderstreept het betoog van Alkemade eens te meer. Maar als onduidelijk blijft wat die kunst precies behelst, dan bekruipt je toch het gevoel dat we reddeloos verloren zijn.

Cover: Afbeelding van Andreas Poznanski via Pixabay