“De minister kijkt niet voorbij de dijk”

In de Amsterdamse Houthavens stond op 2 november het water tot aan de ramen van de souterrains. Het water in het IJ steeg tot recordhoogte als gevolg van storm Ciarán en een storing bij de waterkering in IJmuiden. Het water zakte op het nippertje maar de paniek was groot. Dat bleek uit een reconstructie die NRC afgelopen week publiceerde over de bijna-overstroming in de hoofdstad.

De bescherming kan falen

Door klimaatverandering stijgt de kans op zware regenbuien. De overstromingen in 2021, in Limburg, de Duitse Eiffel en de Belgische Ardennen, lieten zien hoe dat tot dodelijke situaties kan leiden. Valt zo’n bui op een stad, dan kunnen de consequenties groot zijn. Dat we daarmee in Nederland te maken krijgen, is niet ondenkbaar.

Hoewel de dijk niet de enige (noodzakelijke) maatregel is om droge voeten te houden, is het wel de belangrijkste en vaak ook de enige maatregel die wordt genomen. Dat schrijft de Algemene Rekenkamer in het rapport Voorbij de Dijk. De voorbeelden van Limburg en Amsterdam laten zien dat de bescherming door waterkeringen soms onvoldoende is, of simpelweg kan falen. Wat is dan het plan?

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat onderscheidt drie beschermingslagen tegen overstromingen. Dijken en de ruimte die rivieren hebben om uit te vloeien, vormen de eerste laag. Als uiterwaarden volstromen en dijken te laag blijken, moet vervolgens ruimtelijke ordening de veiligheid van bewoners garanderen. Huizen op palen, noodoverloopgebieden en slimme gebiedsinrichting achter de dijken kunnen voorkomen dat woonkamers volstromen. Blijkt dat toch te gebeuren, dan moet de derde beschermingslaag uitkomst bieden: crisisbeheersing, met inbegrip van evacuatieplannen en informatievoorziening.

Maar dat die beschermingslagen op papier bedacht zijn, betekent niet dat ze ook zijn uitgevoerd. De Algemene Rekenkamer concludeerde aan de hand van 17 casestudies dat de tweede en derde beschermingslaag te weinig of geen aandacht krijgen. In 65 procent van de cases die werden onderzocht, zijn het alleen dijken die de waterveiligheid regelen. En hoewel Rijkswaterstaat en de waterschappen in theorie zelfs dijken voor ruimtelijke maatregelen mogen uitruilen, zal die optie in de praktijk ’snel afvallen’, omdat het wettelijk en financieel ingewikkeld is, zo staat in het rapport.

2050 als deadline voor de dijken

Wat is reden voor de dijkenvoorkeur, boven een meer overstromingsproof ingericht land? Dijken zijn concreet en helder. Ze zijn een symbool voor veiligheid. Bewoners voelen zich beschermd achter een dijk, staat in het rapport. De dijk is ook de ingreep met een stuk minder ruimtelijke consequenties dan de tweede beschermingslaag. Mensen willen niet dat hun omgeving op de schop gaat door watervertragende elementen als hooggelegen spoorlijnen en wegen. Gemeenten zelf hebben een voorkeur voor dijken omdat ze de volledige controle houden. Er is geen overleg nodig is met andere partijen over de inrichting van het landschap. Dijken lijken daarmee efficiënter.

2050 staat met een rode cirkel in de agenda van bestuurders, als de deadline voor de huidige dijkenversterkingsronde. De Algemene Rekenkamer roept het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat echter op: staar je daar niet op blind. Want ook daarna moet de waterveiligheid op orde zijn. In het advies wordt aanbevolen om beter onderzoek te doen naar de veiligheidslagen, die uit te werken, te verduidelijken én te waarborgen door toezicht. “De minister moet breder kijken, voorbij de dijk, naar ‘waterkerende landschappen’ waarin bescherming tegen overstromingen een samenspel is van maatregelen voor, op én achter de dijk.” Alleen zo kan Nederland de zware regenbuien van de toekomst opvangen.