De oogst van zes jaar SKG Awards: de veelzijdigheid van duurzame gebiedsontwikkelingen

De SKG Award is in 2018 in het leven geroepen bij het afscheid van Agnes Franzen als SKG-directeur. De prijs stimuleert duurzame gebiedsontwikkelingen in al hun veelzijdigheid. Dit is in lijn met het werk van Franzen: naast haar vele werkzaamheden voor de Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling, heeft zij in de praktijk haar sporen verdiend bij de ontwikkeling van Rijswijk Buiten – een voorloperwijk in de energietransitie. Het is een schoolvoorbeeld van een duurzame gebiedsontwikkeling, tot stand gekomen met een integrale visie: de speerpunten van de SKG Award.

Hoe kijkt deze oudgediende terug op de oogst van zes jaar SKG Award én de SKG Publieksprijzen die de afgelopen jaren zijn uitgereikt? Franzen ziet de winnaars duurzaamheid vormgeven op tal van manieren: met innovatieve energieoplossingen, milieuvriendelijke bouwmethodes en door het bevorderen van biodiversiteit. Zo hebben de winnaars van de SKG-award 2021, Rhapsody in Amsterdam en Proeftuin Erasmusveld in Den Haag, duurzame en sociale maatregelen gecombineerd. Beide projecten wekken meer energie op dan er wordt verbruikt, groene openbare ruimtes zijn er voorzien van wateropslag en ze bevorderen gemeenschapsvorming met gezamenlijke ruimtes zoals een buurtkas, logeerhuis, wasserette, woonkamer en daktuin.

“Naast dat ze een bijdrage leveren aan de groene transitie en het sociale domein, hebben deze projecten ook een financiële meerwaarde voor de omgeving,” vertelt Franzen. Dit komt bovenop lagere energierekeningen en lagere onderhoudskosten door het gebruik van duurzame bouwmaterialen. Ook in het Amsterdamse project Buiksloterham, de winnaar in 2022, ziet ze dit terug. “Wat dat project bijzonder maakt, is dat burgers een stem kregen bij de inrichting van de openbare ruimte en de keuze voor duurzame oplossingen.” Bewoners en bedrijven worden er gestimuleerd om te investeren in lokale en duurzame projecten, wat bijdraagt aan de economische en sociale waarde van de wijk.

Kennis over de meerwaarde van duurzame investeringen is onmisbaar, stelt Franzen. Net als aandacht voor de ruimtelijke kwaliteit van een plan. Ontwerpers spelen hierbij een bepalende rol door verschillende functies op een slimme manier aan elkaar te koppelen. Ook gemeenten zijn van essentieel belang, voor onder meer het verlenen van vergunningen. Daarnaast zijn investeerders nodig voor het ontwikkelen van een langetermijnvisie. “We moeten van elkaar blijven leren. Daarvoor zijn inspirerende voorbeelden cruciaal,” zegt Franzen. Daarin schuilt wat haar betreft ook het belang van de SKG Award. “De prijs is bovendien een opsteker voor de mensen die hard aan de projecten gewerkt hebben, maar lang niet altijd evenveel publieke aandacht krijgen.”

Een duurzame en integrale visie: wat is dat precies, en hoe gaan gebiedsontwikkelaars er mee aan de slag? “Duurzaamheid was lange tijd een vrij algemeen begrip. Onze zoektocht is geweest om preciezer te maken wat het voor gebiedsontwikkelaars betekent,” vertelt Franzen. Vanuit de – toen nog – Praktijkleerstoel Gebiedsontwikkeling is de basis hiervoor gelegd met de publicatie Duurzame gebiedsontwikkeling: doe de tienkamp! uit 2011. Hierin wordt benadrukt dat – analoog aan de tienkamp in de atletiek – het belangrijk is om goed te scoren op allerlei deelgebieden van duurzaamheid zoals energie, water, klimaatadaptatie, natuur en mobiliteit. De focus hoeft niet te liggen bij excelleren op één specifiek aspect. Wat prioriteit krijgt, is afhankelijk van het gebied en de opgave die daar ligt. Onderdeel van deze gedachte is accepteren dat er ook onderwerpen zijn waar je wat minder op scoort.

“De prijswinnaars van de afgelopen jaren maken samen duidelijk hoe duurzame gebiedsontwikkelingen er in de praktijk uitzien,” zegt Franzen. Ze legt uit dat in de ontwikkeling van het denken over duurzaamheid het begrip People, Planet, Profit een belangrijke rol heeft gespeeld. “Duurzaamheid moet goed zijn voor mensen, de planeet én de portemonnee. Door de urgentie van het klimaatprobleem is de planeet noodzakelijkerwijs wel steeds meer op de voorgrond komen te staan.”

De RIA als meetlat

Het begrip duurzaamheid nam de afgelopen jaren een hoge vlucht: in vrijwel alle gebiedsontwikkelingen speelt het onderwerp inmiddels een bepalende rol. De grote uitdaging van gebiedsontwikkelaars ligt nu bij het adequaat omgaan met ruimtelijke beperkingen, ziet Franzen. “Alle verschillende ruimtelijke wensen en ambities concurreren met elkaar om plek en om geld.” Dit leidt regelmatig tot een gebrek aan onderling vertrouwen tussen partijen. Dat maakt het lastig om verschillende beleidsdoelen en functies te combineren binnen één gebied. De vaardigheid om slim met belangenconflicten om te gaan, wordt steeds belangrijker. “Partijen hebben ieder hun eigen beeld van hoe je een project goed aanpakt en willen graag hun eigen doelen realiseren. Dat botst per definitie. Het kost tijd om elkaar te begrijpen en van elkaar te leren. Maar dat is wel nodig om vertrouwen in elkaar te krijgen en samen lastige ruimtelijke keuzes te maken.”

De werkwijze van de Regionale Investeringsagenda (RIA) die momenteel volop in de belangstelling staat, sluit aan bij de doelstelling van de SKG Award om duurzaamheid en een integrale visie binnen gebiedsontwikkelingen te bevorderen, stelt Franzen. De RIA staat voor een integrale gebiedsaanpak die sectorale beleidsverkokering tegengaat. Daarbinnen werken partijen gecoördineerd samen aan een langetermijnperspectief, waarbij duidelijk is hoe investeringen en verantwoordelijkheden tussen partijen worden verdeeld. Van wezenlijk belang daarbij is dat elke regio zijn eigen opgaves heeft. Zo legt de RIA een belangrijke basis voor binnen de regio gelegen gebiedsontwikkelingsprojecten.

De eerste winnaar van de SKG Award, Duurzaam Goeree-Overflakkee, is volgens Franzen een RIA-project avant la lettre. De gebiedsontwikkeling omvat een land-waterovergang met ruimte voor natuur, recreatie, energieneutraal wonen, landbouw en windenergie. Dit grootschalige project legt een intensieve regionale samenwerking tussen de provincie Zuid-Holland, Natuurmonumenten, het Kadaster en agrariërs aan de dag, met duidelijke speerpunten. Een belangrijke les voor de landbouwtransitie is de unieke inrichting van grondgebruik en grondeigendom op Goeree-Overflakkee. Een ‘windfonds’ zorgt ervoor dat een deel van de opbrengsten uit windenergie twintig jaar lang beschikbaar is voor economische en leefbaarheidsversterking, wat het belang van private financiering onderstreept. Dit heeft economische kansen gecreëerd, zoals werkgelegenheid in de groene sector en de komst van bedrijven gericht op duurzame technologieën.

“De RIA-aanpak vormt wat mij betreft een mooie meetlat voor het indienen van nieuwe inzendingen voor de SKG Award,” meent Franzen. “In de huidige praktijk zijn er allerlei inspirerende voorbeelden waarin partijen constructief samenwerken aan duurzaamheid.” Ze ziet dat de sociale dimensie en technologische ontwikkelingen steeds belangrijker worden voor het oplossen van maatschappelijke uitdagingen – denk bijvoorbeeld aan de groeiende polarisatie in de samenleving. Ook gebiedsontwikkeling heeft hiermee te maken. “Ik kijk uit naar inzendingen die naast inspirerende ruimtelijke oplossingen ook aangeven hoe ze met dit soort uitdagingen omgaan.”