De rol van ontwerp in de zoektocht naar gesloten cirkels

Circulaire ambities waarmaken en de rol van ontwerp – Ellen van Bueren

Figuur 1. Lokale input – output analyse. Bron: Metabolic

Van Bueren sluit af met een aantal circulaire projecten en experimenten waar we lessen uit kunnen trekken:

• Coffeebar Bouwkunde TU Delft; geproduceerd met de kozijnen van een gesloopt gebouw in Den Haag
  
  
• Project XX; Een kantoorgebouw wat ooit ontworpen is op de gebruikelijke economische levensduur van 20 jaar. Heeft geleid tot vele innovatieve concepten.
  
  
• Containerwoningen; containers die oorspronkelijk alleen functioneerde als verblijfsruimte op de bouwplaats zijn in de loop der jaren uitgegroeid tot steeds populairder woonconcept. Belangrijkste kenmerken: flexibiliteit en hergebruik.
  
  
• Buiksloterham, Amsterdam; Lokale stakeholders namen het initiatief om een living lab voor circulaire gebiedsontwikkeling te starten.
  

Plastic in Paradijs - Jeanet van Antwerpen

Jeanet van Antwerpen (directeur Schiphol Area Development Company) start met een vakantiekiekje van een met plastic vervuilde kustlijn. De uitleg van haar Indonesische duikinstructuur: “Tijdens de tocht met de veerpont gooien mensen afval in het water, maar zij overzien de consequenties niet.” Volgens Jeanet van Antwerpen draait het bij het thema van vandaag om bewustzijn en gedrag. SADC is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Schiphol regio.

De baai van Banda neira, het nootmuskaateiland in de Molukken

Negatieve effecten van de hubs in de regio Schiphol zijn luchtvervuiling, bodemverontreiniging, waterverontreiniging en afnemende biodiversiteit. Ook hier vervullen bewustwording, houding en gedrag een belangrijke rol. Uiteindelijk moeten de mensen het doen.

Strategie en het rendement van SADC

SADC is niet op aarde is om alleen financieel rendement te boeken en heeft een strategie ontwikkeld waarin dit expliciet is gemaakt. Als je vanuit kwaliteit van leven denkt, mensen en vitale ecosystemen, dan hoort maatschappelijk rendement daar onlosmakelijk bij. Dat doet SADC door de regionale economie te versterken en circulaire principes toe te passen op de terreinen die ze ontwikkelt. Uitgaande van de ‘circles of influence’ probeert SADC partners zorgvuldig te kiezen en haar werkveld maximaal te beïnvloeden.

Schiphol Trade Parkis het eerste business park in Europa dat volgens circulaire principes wordt ontwikkeld. Het is een living lab en bestempeld tot nationale circulaire hotspot. Ook in de tijdelijke situatie voorafgaand aan de bouw kun je in gebieden circulair bezig zijn. Op dit moment is het terrein nog landbouwgrond en verbouwen de boeren olifantsgras als basis voor papierproductie en biocomposieten. De gebouwen zien er in de eindsituatie uit als boerderijen, maar zijn opgebouwd uit losse onderdelen, idee ‘lego’: demontabel en flexibel. Er is een circulair inrichtingsplan gemaakt door de landschapsarchitecten van West8. Daarbij is als hoofdvraag geteld: uitgaande van de bestaande situatie, voeg kwaliteit toe op alle aspecten van de ontwikkeling. Dat betekent op gebied van bodemkwaliteit dat de grond altijd beschikbaar blijft voor landbouw, en dus geen zand toevoegen en de bodem niet wezenlijk verstoren. Daarnaast kies je voor planten die water zuiveren, de bodem verbeteren, biodiversiteit doen toenemen of geoogst kunnen worden.

Anders denken, anders doen

Dit is een andere manier van denken. Van Antwerpen merkt in de praktijk dat grote bedrijven meer moeite hebben om in het nieuwe denken mee te gaan dan kleinere, ondanks dat ze de kennis in huis hebben. Het is ‘learning by doing’, en een cultuur van elkaar willen begrijpen. Communicatie is de sleutel. Keukentafelgesprekken met bewoners horen daar ook bij. Bijzonder is ook dat een brede groep betrokkenen – grote en kleine bedrijven, creatieven, bestuurders, geïnteresseerden – een heidag heeft gehad om samen aan het concept te werken. Dit is dus niet uitbesteed aan een ontwerpbureau.

Sturen op circulaire economie, een Brits perspectief - Catalina Turcu

Catalina Turcu (UCL Bartlett School of Planning) begint met een inleiding op de Britste context. De UK heeft t.a.v. circulaire economie een aantal sterke kanten: de Ellen McArthur Foundation is er ontstaan, het heeft een stevige ‘international urban consultancy’, er is een grote markt en er is groeiruimte voor circulaire bedrijvigheid. Zwaktes zijn er ook, waaronder met name de beperkte macht van lokale besturen en steden. Beleid, investeringen en infrastructuur zijn top-down en centraal gestuurd. De privatisering heeft het lokaal bestuur verzwakt. London is de enige uitzondering, de stad heeft meer macht en grotere autonomie o.a. op het gebied van transport, door het London Plan en door de rol van de burgemeester. De ontwikkeling van de circulaire economie is gefocust op bedrijven/industrieën en producten en materialen in de bouw, voedsel, textiel, plastic en elektra. In de bouw betekent dat concreet modulair bouwen, hergebruik van gebouwen, demontabel bouwen en materialenbanken.

Case: Peterborough

Met studenten van UCL is in Peterborough een project gestart met als doel het onderzoeken van kansen voor de circulaire economie. Peterborough was een van de prijswinnaars in de Future Cities Demonstrator Competition die gericht was op het vinden van nieuwe manieren om steden te organiseren. Peterborough staat op de tweede plaats van snelst groeiende steden in de UK, heeft een diverse economie (finance, landbouw en maakindustrie), een hoge aanwas aan nieuwe banen en een supersnel internet. De stad streeft de titel ‘duurzame hoofdstad van de UK’ na met als doel het grootste cluster duurzame bedrijven binnen de stadsgrenzen.

De studenten hebben zich gefocust op afvalstromen, meer specifiek: voedsel en meubels. Stakeholders zijn in kaart gebracht en er zijn interviews gehouden over mogelijkheden en kansen. Belangrijkste bevindingen: kosten en klantenvragen zijn van belang voor zowel grote als kleine bedrijven. Duurzaamheidswinst speelt veel minder. Barrières om aan de slag te gaan zijn beschikbaarheid van data over soort afval en bedrijf, technische kennis, kennis over afvalstromen en een beperkt netwerk. Voor de opgave rond de meubels geldt ook het gebrek aan data en netwerk, maar speelt ook de gefragmenteerdheid van de sector en diversiteit van de actoren en belangen. Een belangrijke constatering is het leiderschapsvraagstuk: wie neemt het initiatief en beslissingen?

Uitdagingen bij het incorporeren van circulaire economie:

• de rommelige praktijk
  
• universele versus specifieke oplossingen
  
• ontwerpers: benodigde vaardigheden zoals het systeemdenken en kunnen modelleren
  
• ontwerpers: realiseren dat steden continu aan verandering onderhevig zijn
  
• succes gaat in kleine stapjes, en begint kleinschalig
  
• leiderschap is van belang bij het opschalen van initiatieven, belangenconflicten en het initiëren en organiseren van   cross-overs. Zit nu bij de grote bedrijven, maar kleine en middelgrote bedrijven zijn ook belangrijk
• organiseren van gezamenlijke investeringen/verevening en integratie van gefragmenteerde services
• eigendomsarrangementen

Handreikingen:

• vertaal ruimtelijke concepten in betekenisvolle projecten
• vergeet met alle techniek die er bij komt kijken niet de ‘soft aspects’
• denk aan een visie voor de lange termijn

Afsluiting

Gespreksleider Agnes Franzen, directeur Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling, leidt het afsluitend gesprek tussen de gastsprekers, de zaal en John Nederstigt, wethouder Duurzaamheid, Werk, Jeugd en Onderwijs van de gemeente Haarlemmermeer. Nederstigt ervaart in de praktijk dat leiderschap niet altijd een issue is in projecten. Op zoek naar de rol van gemeenten bij circulaire gebiedsontwikkeling ontdekte hij is een hoge mate van zelforganisatie. Actoren zien een uitdaging en try to ‘team up’. De landelijke overheid heeft de neiging opgaven die te groot zijn op tafel te laten liggen. Daarom moet je de opgave kleiner maken. Op gemeentelijk niveau kun je de uitdagingen aangaan en vrij snel resultaten boeken. En dat inspireert.

Om verder te komen heb leiders nodig in de verschillende werelden (wetenschap, overheid, bedrijfsleven) die samenwerking zoeken. In de Haarlemmermeer werkt dat goed. De faalkans is een barrière voor politici om in te stappen, maar volgens Nederstigt moeten ze lef tonen. De vraag die de overheid zich moet stellen is: Wat willen we en wat accepteren we van partijen? 

Jeanet van Antwerpen herkent in het verhaal van Catalina Turcu het leiderschapsvraagstuk, het belang van het netwerk en gebrek aan kennis. Rond Schiphol proberen ze op de regionale schaal samen te werken. O.a. door het bouwen van een community met als doel kennis uitwisselen. De uitdaging is om de samenwerking geïnspireerd te houden. Daarvoor heb je heel praktische uitdagingen nodig waaraan je gezamenlijk kan werken.

Catalina Turcu pleit voor een leiderschapsorgaan dat transitieprocessen zoals deze kan begeleiden. Er is voor dit soort opgaven een lange termijn perspectief nodig. Mensen veranderen van baan en kennis verdwijnt. 

Zie ook:

• Gebiedsontwikkeling.nu/circulaire economie op youtube
  
• TNO Rapport 
  
• Rli Rapport
  
• NSOB Essaybunder circulaire economie