De ruimtelijke opgaven van nu vragen om ontwerpkracht

Nederland heeft nu en de komende jaren te maken met een aantal grote verdichtings- en transitieopgaven die een sterke ruimtelijke impact hebben. De woningbouwopgave, klimaatadaptatie, energietransitie, een nieuwe circulaire economie, een gezonde en meer natuurinclusieve stad: ze hebben allemaal invloed op de inrichting van onze leefomgeving.

Aan deze transitieopgaven wordt richting gegeven in de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). De NOVI is de langetermijnvisie van het Rijk op de toekomstige inrichting en ontwikkeling van de leefomgeving in Nederland. Voor vier prioriteiten (Ruimte voor klimaatadaptatie en energietransitie, Duurzaam economisch groeipotentieel, Sterke en gezonde steden en regio’s, en een Toekomstbestendige ontwikkeling van het landelijk gebied) worden op nationale schaal de keuzes en inrichtingsprincipes beschreven. Deze principes hebben een uitwerking door de schalen heen. Ambities op nationaal niveau, systeemkeuzes op regionaal niveau en ontwerpoplossingen in het straatprofiel hangen allemaal nauw met elkaar samen.

Wanneer de opgaven uit de NOVI sectoraal worden geadresseerd, zal de claim te groot zijn op ruimte, geld, tijd, maar ook het gevraagde incasseringvermogen van ons landschap, onze steden en hun inwoners. De opgaven kunnen daarom alleen in samenhang opgepakt worden. Ze zullen met een onderzoekende en ontwerpende aanpak tot een oplossing gebracht moeten worden. Onderstaande projecten illustreren hoe dit werkt.

Nationaal…

Goede voorbeelden van de inzet van ontwerpkracht op verschillende schaalniveaus zijn er al. Het Nationaal Perspectief Energie en Ruimte[1] bijvoorbeeld is het onderzoek naar de ruimtelijke impact van energieopwekking op nationaal niveau. Dit ontwerpend onderzoek heeft de noodzaak in kaart gebracht van regionale keuzes en een ruimtelijke aanpak. De Regionale Energiestrategieën zijn een beleidsuitwerking van dat inzicht. Elke door de regio zelf opgestelde strategie beschrijft straks de keuzes over waar in de regio het beste energie opgewekt kan worden met windmolens of zonnepanelen, en welke warmtebronnen of restwarmte benut kan worden om wijken en gebouwen te verwarmen.

Regionaal…

Een ander voorbeeld zijn de Regionale Verstedelijkingsstrategieën. Hierin werken Rijk en regio samen om woningbouw in relatie tot bereikbaarheid, energie, landschap en klimaatadaptatie op de kaart te zetten voor de zeven woondealregio’s. Deze aanpak maakt het mogelijk om niet alleen afspraken te maken over welk aantal woningen te bouwen, maar ook om bijvoorbeeld bouwlocaties aan te wijzen in afstemming op robuuste natuurnetwerken, en om investeringen in openbaar vervoer te koppelen aan te ontwikkelen planlocaties.

…en lokaal

Ook op lokaal niveau kan het Rijk ontwerpend onderzoek inzetten. Voor het agenderen van een integrale aanpak van transitieopgaven in de stad hebben PosadMaxwan en TNO onderzoek gedaan naar een Integrale Wijkaanpak. Dit deden zij in opdracht van Atelier X, het team binnen de directie Ruimtelijke Ordening van het ministerie van BZK die de inzet van ontwerpend onderzoek organiseert voor beleid. Het ontwerpend onderzoek naar een Integrale Wijkaanpak geeft inzichten rond het koppelen van grote vervangingsprojecten (zoals rioolvervanging en nieuwe inrichting maaiveld) aan urgente opgaven zoals klimaatadaptatie, aardgasvrij maken en mobiliteitsverandering.

Dit onderzoek krijgt nu vervolg in de City Deal Openbare Ruimte. In deze City Deal werken steden samen aan kennisontwikkeling rond de integrale aanpak van transitieopgaven in beheer en stadsontwikkeling. Een ander belangrijk ontwerpend onderzoek dat input voor deze deal levert, zijn het onderzoek van gemeente Amsterdam naar een ‘Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte’ en het onderzoek van het Delta Atelier (in samenwerking met de Kopgroep Beheer) naar een nieuwe integrale aanpak in beheer.

Maatschappelijke opgaven

Al deze trajecten zijn voorbeelden van complexe ruimtelijk opgaven waarbij meerdere transitieopgaven, stakeholders, investeringen, tijdlijnen en schaalniveaus verbonden moeten worden. De inzet van ontwerpkracht is hierbij noodzakelijk om de mogelijke toekomsten te verbeelden, kansen en knelpunten op kaart te kunnen aanwijzen, en belangen bij elkaar te brengen.

De Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp bevordert en stimuleert deze ontwerpkracht. De Actieagenda staat in een belangrijke traditie. In 1991 verscheen de eerste Architectuurnota van het Rijk, ‘Ruimte voor Architectuur’. In de afgelopen dertig jaar heeft de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit zich steeds verbreed: van een focus op de architectuur naar stedenbouw, landschap en infrastructuur. Na vijf architectuurnota’s werd in 2012, met het verschijnen van de eerste Actieagenda, de aandacht nog verder verbreed. De inzet van het Rijk verschoof naar het stimuleren van het ruimtelijk ontwerp, maar dan meer in relatie tot actuele maatschappelijke opgaven.

In december komt de nieuwe Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp 2021-2024 uit. Deze agenda zal de inzet van ontwerpkracht nog nadrukkelijker verbinden met omgevingsbeleid van het Rijk, door een breed gedragen ontwerpagenda op basis van de NOVI-prioriteiten. Via financiering van programma’s, prijsvragen, instrumenten en onderzoek van partners zet de actieagenda in op het stimuleren van de regionale en lokale ontwikkel- en ontwerppraktijk, het versterken van competenties van opdrachtgevers en ontwerpers, en het ontwikkelen van een ontwerpdialoog op verschillende podia in Nederland.

[1] Dit was een samenwerking H+N+S Landschapsarchitecten, FABRICations, PosadMaxwan, Studio Marco Vermeulen en NRGlab/Wageningen Universiteit onder regie van Vereniging Deltametropool en het Ministerie van Binnenlandse Zaken.