De start: vergaande overheidsbemoeienis of laissez faire?

Kinderen leren al bij het spelen van Monopoly dat je makkelijker kunt bouwen en geld verdienen als je meerdere straten in één stad hebt. Want: wie de grond heeft, heeft de macht. Precies daarom willen marktpartijen en gemeenten graag grond kopen. Na verwerving van grond heb je vooral vanuit publiek perspectief veel mogelijkheden om in samenhang een wijk te maken met een divers aanbod aan woningen, voorzieningen en bedrijfsfuncties. Via een joint venture (Gemeentelijke Exploitatie Maatschappij) kun je zittende eigenaren uitkopen en samen met projectontwikkelaars een integraal plan maken. Het Paleiskwartier Den Bosch is op die manier ontwikkeld. 

Maar grootschalige grondaankopen zijn heel kapitaalintensief. Voor zowel gemeenten als marktpartijen is dat niet altijd mogelijk of gewenst. Soms kun je ook proberen zonder dure grondaankopen, maar met ‘zachte sturing’, een gebied herontwikkelen. Het is dan wel lastiger overal invloed op uit te oefenen.

En hoe ver gaat die eventuele overheidsbemoeienis dan? Die vraag speelde in Eindhoven toen Philips besloot om het fabrieksterrein Strijp-S te verkopen. De gemeente wilde niet zelf het terrein kopen, maar wel graag meedenken over de toekomst vanwege het maatschappelijk belang van een goed woon-werkgebied, met ruimte voor de kenniseconomie en nieuwe werkgelegenheid. Ook was de gemeente bang voor een herhaling van Strijp-T, waar versnipperd grondeigendom zorgde voor moeilijkheden bij de ontwikkeling. 

De oplossing volgens de gemeente? Eén grote ontwikkelpartij die alle grond opkoopt en in goed overleg met de gemeente een plan maakt. Dat werd VolkerWessels. Samen met een belegger en in nauw overleg met de gemeente, ging VolkerWessels Strijp-S aan de slag. Maar toen op 11 september 2001 een crisis ontstond, viel de belegger weg. De gemeente kocht en ontwikkelde daarom de grond alsnog in een publiek-private-samenwerking (PPS)-constructie, samen met VolkerWessels.

Overtuigingskracht en visie

Versnipperd grondeigendom komt vaak voor bij binnenstedelijke gebiedstransformatie. Je kunt dan kiezen voor een sterke regie, door als gemeente of als grote ontwikkelaar grond op te kopen. Dat deed bijvoorbeeld de gemeente Maastricht om verval van het Sphinx-terrein te voorkomen en grip te behouden. 

Je kunt ook een laissez-faire-houding aannemen, zoals bij veel decentraal gelegen bedrijventerreinen gebeurt. Een voorbeeld daarvan is de Goudse Poort in Gouda. Je kunt beperkt betrokken blijven en steeds, zodra een stukje grond beschikbaar komt, kijken wat mogelijk is en verder andere partijen gewoon laten ontwikkelen – en ze hoeven niet op elkaar te wachten. 

Kies je voor plotontwikkeling, dan ontwikkelt iedere partij voor zichzelf, met eigen doelen, plannen en tempo. Met een duidelijke visie en propositie en bijpassende bestemmingsplannen en lokale regelgeving kun je invloed blijven uitoefenen. Deze bescheiden (laissez-faire-) rol van de gemeente voorkomt vooral kostbare investeringen. Of een integrale gebiedstransformatie dan nog mogelijk is, hangt sterk af van de overtuigingskracht, visie en manier waarop je uiteenlopende partijen verbindt.

Risico zonder coördinatie

Een nadeel van geen of beperkt grondeigendom is dat gebiedsplannen mindersamenhangend en voortvarend tot stand komen dan gehoopt. In de Haagse Binckhorst,de Merwevierhavens Rotterdam en in de Delft Schieoevers probeert de gemeente nietdoor grondaankoop, maar door visie- en netwerkvorming te sturen. Geleidelijk aanomarmen partijen de gebiedsvisies wel, maar het vraagt om een lange adem. Bovendienzijn er altijd zittende partijen die een andere koers willen varen: bijvoorbeeld omdat ze hun bestaande bedrijfsactiviteiten willen voortzetten op de bestaande plek of zelfsuitbreiden. 

Ook kunnen ontwikkelende partijen kiezen voor hoge opbrengsten metweinig kwaliteit of gebiedsverbondenheid (hit & run development). Hier bestaat hetrisico op het zogenoemd default urbanism; de ‘standaard’ stedelijke ontwikkelingzonder coördinatie, waarbij ieder zijn eigen kavel ontwikkelt zonder na te denken overde samenhang met het grotere geheel en zonder zich te bekommeren om de infrastructuur,publieke ruimte en voorzieningen of om langetermijn gebiedswaarden,zoals duurzaamheid, cultureel erfgoed of ruimtelijke kwaliteit. 

Naast een gebrek aansnelheid is dit voor initiatiefnemers van grootschalige gebiedstransformaties eenschrikbeeld. Soms is de waarde die alleen in samenhang kan worden gecreëerd voorpartijen cruciaal. Slechts een laissez-faire-houding aannemen is dan onvoldoende.

De power van de PPS

Alle grondeigendom samenvoegen vormt het andere uiterste. Eén publieke of private partij koopt dan alle grond op, of doet dit via een gezamenlijke grondexploitatie middels een PPS. Bij het Paleiskwartier Den Bosch kon de PPS-organisatie verregaande afspraken maken over bijvoorbeeld planfuncties, (beeld)kwaliteit, fasering en prijsklassen. Het grote voordeel van samenvoegen is dat je een volledig nieuwe stedenbouwkundige structuur en kaveloverstijgende gebiedsoplossingen mogelijk maakt, zoals gezamenlijke parkeer-garages of waterberging.

Binnen een PPS, zoals in het Paleiskwartier of in Strijp-S, kun je bovendien de grote kosten en risico’s delen. Het grote kapitaalbeslag vraagt wel een lange terugverdientermijn, die soms veel langer kan duren dan tevoren ingeschat, zoals door conjunctuurschommelingen, nieuwe gebruikerseisen en andere marktwijzigingen. In een PPS worden risico’s gedeeld, maar partijen zijn ook tot elkaar veroordeeld - en dus beperkt in hun eigen handelen.

De grijze zone

Natuurlijk zijn ook vormen tussen volledig grondbezit en een laissez-faire-gebiedstransformatie mogelijk. Een initiatiefnemer van transformatie, zoals een gemeente, kan een duidelijke visie ontwikkelen met partijen voor het gebied, waarbij openbare ruimte en infrastructuur een belangrijke rol krijgen als aanjager. Dan doe je in principe geen grote grondaankopen, maar investeer je wel in de openbare ruimte en infrastructuur. Onderling maak je afspraken over de bijdrage aan de openbare ruimte. Daarbij kan de gemeente een actieve procesrol vervullen bij kavelruil, zodat alsnog een meer samenhangende stedenbouwkundige structuur mogelijk wordt. Slechts in uiterste gevallen kan de gemeente bij deze aanpak incidenteel een kavel opkopen om de schuifruimte te vergroten. Feitelijk is dit een stapsgewijze, meer organische vorm van gebiedstransformatie. Die zie je bijvoorbeeld terug in de Binckhorst. Deze vorm is minder kapitaalintensief dan bij volledig grondeigendom en meer sturend dan bij een laissez-faire-strategie. 

Een andere tussenvorm is Developing Apart Together (DAT). Dit is een lichtere vorm van publiekprivate samenwerking dan een zware PPS-constructie via gezamenlijk geld en grond. Iedere partij ontwikkelt de eigen kavels, maar de publiek-private gebiedsorganisatie verzorgt de kaveloverstijgende zaken, zoals het programma op hoofdlijnen, dichtheden, functie-mix, maatschappelijke voorzieningen, marketing, bewonersparticipatie en kavelruil. Hiervoor is wel een coalition of the willing nodig. Bovendien is het uitvoeringstempo  kwetsbaar. Aan de andere kant is een DAT minder verplichtend dan een joint venture en zijn de investeringen geringer, terwijl toch samen aan herordening wordt gewerkt.

Concluderend

De dilemma’s ‘overheidssturing versus marktwerking’ en ‘grondconsolidatie versus grondfragmentatie’ zijn minder zwart-wit dan vaak wordt voorgesteld. In de Nederlandse transformatiepraktijkzie je veel keuzemogelijkheden bij de initiatieffase van gebiedstransformatie.Een passende vorm van sturing kan worden gekozen, afhankelijk van de doelen, mate van versnippering, bereidheid tot samenwerking en het beschikbarepubliek en privaat vermogen. Eengebiedstransformatie starten vanuit enkele (grote) vrijgemaakte kavels (zie Paleiskwartier) iszeker goed voor het tempo en vertrouwen, maar biedt geen garantie voor succes – daarvoor zijn ookandere succesfactoren van belang.

Cover: Marion Golsteijn CC4.0