De tegenstelling tussen stad en platteland, pas op voor valse stereotypen

In het najaar van 2019 waren de voortdurende boerenprotesten tegen stikstofmaatregelen prominent aanwezig in het publieke debat, en ontstond het idee van een politieke scheidslijn tussen stedelijke en landelijke gebieden in Nederland. Dit idee leek alleen maar krachtiger te worden in aanloop naar de opmerkelijke overwinning van de BoerBurgerBeweging (BBB) bij de Provinciale Statenverkiezingen in maart 2023. Dit speelt niet alleen in Nederland, zoals af te lezen is aan de boerenprotesten in Brussel en op andere plekken in Europa in aanloop naar de Europese Parlementsverkiezingen.

In mijn recent verdedigde proefschrift onderzocht ik of stedelingen en plattelanders steeds sterker tegenover elkaar komen te staan en hoe de plek waar we wonen samenhangt met onze politieke opvattingen.

Verschillen in vergelijkend perspectief

In tegenstelling tot de Verenigde Staten – waar het meeste onderzoek naar dit thema vandaan komt – is Nederland op het eerste gezicht geen logische plek om sterke stad-platteland tegenstellingen te vinden. De afstanden tussen onze steden en ons platteland zijn klein en onze politici vertegenwoordigen geen specifieke regio’s.

Om inzicht te krijgen in hoe stad-platteland tegenstellingen eruitzien in zulke verschillende landen, vergeleek ik nationale verkiezingsresultaten sinds het begin van de jaren zeventig in vijftien landen. Dit onderzoek laat zien dat politieke stad-platteland tegenstellingen uitzonderlijk sterk zijn toegenomen in de VS, en in vergelijkbare landen als Canada en het Verenigd Koninkrijk. Ook in West-Europa zijn stad-platteland tegenstellingen een wijdverspreider fenomeen geworden, maar in de meeste landen – waaronder Nederland – zijn deze nog altijd een stuk kleiner dan in de VS.

Verschillen in culturele thema’s

In Europese meerpartijenstelsels zijn stad-platteland tegenstellingen vooral zichtbaar bij partijen die zich sterk profileren op culturele thema’s, zoals groene, sociaalliberale, of radicaal-rechtse partijen. Dit is in lijn met een andere belangrijke bevinding uit mijn proefschrift. Nederlanders ier en minder stedelijke gemeenten zijn steeds meer verschillend gaan denken over culturele thema’s als immigratie, de multiculturele samenleving en de Europese Unie. Dit komt omdat inwoners van grote steden steeds positiever hierover worden, niet omdat plattelanders negatiever zijn geworden.

Verschillen tussen opleidingsgroepen blijven echter nog altijd veel groter, en die bestaan ook binnen de stad en binnen het platteland. Stad-platteland is dus niet dé politieke scheidslijn geworden in Nederland. Wie je bent blijkt nog altijd belangrijker dan waar je woont, schreef ik eerderal op deze site.

Hoe woonplaats politieke opvattingen beïnvloedt

Inwoners van minder-stedelijke gebieden buiten de Randstad vinden relatief vaak dat hun regio wordt genegeerd door de politiek, wordt benadeeld bij verdeling van collectieve middelen, en niet wordt gerespecteerd door inwoners van andere plekken. Dit noemen we ook ‘plaatsgebonden ressentiment’. Deze houding wordt niet alleen verklaard door sociaaleconomische regionale ongelijkheden, maar ook doordat sommige regio’s cultureel sterker verschillen van de Randstad dan andere. Daarnaast leeft dit gevoel over het algemeen ook sterker onder inwoners van regio’s die minder inwoners in de Tweede Kamer hadden zitten in de afgelopen drie decennia.

Dit plaatsgebonden ressentiment kan belangrijke politieke gevolgen hebben. Als mensen het idee hebben dat de sociale status van hun groep – en daarmee die van henzelf – wordt bedreigd, zijn ze sneller geneigd om negatieve houdingen aan te nemen tegenover andere groepen en tegenover elites. Plaatsgebonden ressentiment hangt positief samen met populistische en anti-immigratiehoudingen. Kortom, door naar economische, culturele en politieke ongelijkheden tussen regio’s te kijken, kunnen we begrijpen hoe mensen de status van hun woonplaats en haar inwoners ervaren. Dat beïnvloedt vervolgens hoe ze over andere politieke thema’s denken.

Politieke kloof voorkomen

Inwoners van grote steden zijn steeds meer verschillend gaan denken over culturele thema’s dan inwoners van de rest van Nederland, en we zien dit ook in toenemende mate terug in verkiezingsuitslagen in meerdere landen. Toch is stad-platteland nog niet dé nieuwe scheidslijn geworden in de Nederlandse politiek.Dit neemt niet weg dat het belangrijk is te om in te zien dat inwoners van gemeenten buiten de Randstad het idee hebben dat de nationale politiek niet voldoende oog heeft voor hun regio en dat hun regio en haar inwoners niet worden gewaardeerd door inwoners van andere delen van het land.

Dit is niet alleen problematisch omdat we in een representatieve democratie willen dat alle groepen burgers zich goed vertegenwoordigd voelen, het heeft ook concrete politieke implicaties. ‘Plaatsgebonden ressentiment’ maakt meer ontvankelijk voor negatieve houdingen tegenover (politieke) elites en outgroups zoals migranten, en daarmee voor radicaal-rechtse boodschappen. Om een daadwerkelijke politieke kloof te voorkomen kunnen we tenminste twee dingen doen. Allereerst kunnen beleidsmakers en politici zich (blijven) inzetten voor specifiek beleid dat investeert in regio's die minder hebben geprofiteerd van economische veranderingen.

Maar economie is niet de enige factor; het is ook van belang om te blijven investeren in lokale cultuur en gemeenschapszin. Daarnaast is het belangrijk dat politieke partijen ervoor zorgen dat kandidaten uit alle delen van het land verkiesbaar zijn.

Ten tweede is het voor ons allemaal belangrijk om te erkennen dat politieke verschillen bínnen stedelijke en landelijke gebieden vaak groter zijn dan tússen deze twee. Als we politieke stereotypen van stads- en plattelandsbewoners vermijden kunnen we voorkomen dat politiek een conflict wordt tussen ‘ons hier op het platteland’ en ‘hen daar in de stad’.