De Wijk BV: ombuigen van geldstromen zorgt voor kwaliteitsimpuls in de wijk

Verslag Werkconferentie Wijk BV Bospolder-Tussendijken

Hamit Karakus

Geurt van Randeraat, directeur van de postacademische opleiding Master City Developer, opent de werkconferentie met een video boodschap van wethouder . Karakus ziet kansen in de Wijk BV als het gaat om het bevorderen van een integrale aanpak ten behoeve van verbetering van de wijk. De gemeente brengt hier sociale thema’s in zoals veiligheid, onderhoud van de publieke ruimte etc. Wat is de Wijk BV nou precies en wat kan het betekenen voor een wijk zoals Bospolder-Tussendijken? Dit wordt verkend tijdens 5 korte inleidingen in de Wijk BV.

Inzetten op thema’s die in de wijk spelen

Karen Bebelaar (deelgemeente Delfshaven) bijt het spits af met een verkenning wat de Wijk BV zou kunnen betekenen voor Bospolder-Tussendijken. Ze signaleert een aantal tegenstellingen in de wijk die aanknopingspunten kunnen vormen voor de Wijk BV. Zo is er zowel een biologische supermarkt als een voedselbank actief in de wijk. De gemeenschappelijke vraag die hierbij opkomt: Hoe kunnen bewoners betaalbaar en gezond koken? Ook het winkelaanbod is een mogelijk aanknopingspunt: er is weinig gevarieerd winkelaanbod, maar ondertussen fungeert de winkelstraat wel als belangrijke ontmoetingsplek. Bebelaar gelooft dat bewonersinitiatieven kansen bieden voor duurzame verbetering. Het verrassingselement is hierbij volgens haar heel belangrijk: verrassende initiatieven zorgen voor spontane ontmoetingen tussen bewoners. Maar hoe voorkomen we dat de meest actieve bewoners alles naar hun hand kunnen zetten door de kansen die de Wijk BV hen biedt en de minder mondige bewoners sterk achterblijven? De sleutel zit volgens Bebelaar in de uitdaging om ook vrouwen die vooral binnenshuis blijven en jongeren sterk bij de Wijk BV te betrekken.

De verscholen waarde van de wijk

Arjen van Klink (Rabobank) belicht de financiële kant van de Wijk BV. Terwijl veel partijen in de wijk opereren binnen hun eigen kaders en met een korte tijdshorizon, handelen beleggers juist vanuit een langetermijnvisie. Hier kan in de wijk van geleerd worden, want in de wijk zit ook veel waarde -de locatie, vastgoed en menselijke activiteiten- maar de kasstromen zijn versnipperd. Een integrale visie met concrete doelstellingen en langetermijnperspectief is nodig om deze waarde te verzilveren. Hiervoor is het volgens Van Klink nodig synergie te creëren tussen de activiteiten en meer ruimte te geven aan privaat initiatief. Het stimuleren van bottom-up initiatieven, maar niet te kneuterig en vanuit een holistische aanpak.

Wijkbedrijf Bilgaard als inspiratiebron

Hoe een variant op de Wijk BV op dit moment al werkt in de wijk Bilgaard in Leeuwarden licht Marcel Tankink (KAW architecten) toe. Wijkbedrijf Bilgaard is een initiatief van een paar bedrijven in een wijk met 330 woningen. In de wijk is sprake van veel criminaliteit, een grote zorgvraag en weinig sociale samenhang. Woningcorporatie WoonFriesland had een uitvraag gedaan in het kader van het Slim&Snel project; het doel was om een flinke energiereductie in de woningen te realiseren en tegelijk de leefbaarheid aan te pakken. KAW architecten won de aanbesteding in een consortium met een aantal andere bedrijven, waaronder een bouwer, een adviesbureau op het gebied van duurzame energie en een biologische boerderij. Het businessmodel bestaat eruit geld te besparen op energiegebruik en dit in te zetten voor energiebesparingsprojecten en leefbaarheidsmaatregelen. Door de kasstromen in de wijk te bestuderen wordt kapitaal losgemaakt en op een slimmere manier ingezet. Zo bleek de grootste zorgverzekeraar in deze wijk zo’n € 200.000 per jaar te verliezen door de slechte gezondheid van de bewoners; naast het grote aantal ouderen in de wijk zijn veel overgewicht en slechte eetgewoontes hiervan de belangrijkste oorzaak. Zo blijkt een zorgverzekeraar ook (financieel) belang te hebben bij te verbetering van de wijk en de leefgewoonten van de bewoners. Het consortium van het Wijkbedrijf zoekt naar aanknopingspunten om de belangrijkste problemen in de wijk aan te pakken middels de ‘Irritatie-methode’, legt Tankink uit. Ze zoeken niet naar wat mensen willen, maar naar wat ze het meest irriteert. Zo bleek in een grote flat de belangrijkste irritatie te zijn dat er vaak vreemden over de galerij liepen en dat er veel parkeerplekken overdag bezet waren. Dit werd veroorzaakt door de vele verschillende thuishulporganisaties die bij de bewoners over de vloer kwamen. Het wijkbedrijf adviseerde de bewonersorganisatie dat ze voor het geld dat iedereen gezamenlijk kwijt is aan thuiszorg via 10 verschillende organisaties, ze zelf ook drie mensen aan kunnen nemen. Dat scheelt in het aantal bezette parkeerplaatsen, zorgt voor synergie en continuïteit en voor minder vreemde gezichten op de galerij. De aanpak van Wijkbedrijf Bilgaard biedt zo volop inspiratie voor de Wijk BV in Bospolder-Tussendijken.

Burgerinitiatief maakt het verschil

Het perspectief van de gemeente en bedrijven is geschetst, maar wat kunnen bewonersinitiatieven eigenlijk betekenen voor de Wijk BV? Buurtbewoner Patrick Boel (Atelier Spangensekade) ergerde zich enorm aan de onaantrekkelijkheid en onveiligheid van de kade achter zijn huis. Er was veel leegstand van bedrijfsruimtes, veel garages die voor overlast voor bewoners zorgden en het was er onveilig door de auto’s die vaak veel te hard over de kade scheurden. Er lagen wel plannen klaar bij de gemeente, maar er was geen concreet plan van aanpak en geen financiële middelen om de plannen uit te voeren. De conclusie was: we gaan het zelf doen! Zo ontstond Atelier Spangensekade. Gehuld in oranje veiligheidsvestjes werd met een kwast en een grote pot verf een zebrapad op de straat geschilderd. Het volgende project werd een lange, organisch gevormde plantenbak die de bewoners langs de kade metselden. De leegstaande bedrijfsruimten bleken als warme broodjes over de toonbank te gaan toen Boel voorstelde de bedrijfsruimten te combineren met de woningen erboven en ze als woon-werkruimte aan te bieden. Door alle grote en kleine projecten is inmiddels een netwerk ontstaan van zo’n 150 mensen die wat voor de buurt willen doen, waaronder bewoners, ondernemers, ambtenaren, politici, etc. Maatschappelijke betrokkenheid, plezier om samen te werken aan de buurt en professionele interesse zijn volgens Boel de belangrijkste succesfactoren. Het magische woord om de medewerking van de gemeente bij dit soort projecten te krijgen is volgens Boel ‘experiment’. Het nadeel is dat een deel van de gerealiseerde ingrepen hierdoor kwetsbaar is: ze hebben geen juridische basis doordat ze niet officieel in het bestemmingsplan zijn opgenomen. De huidige kaders lijken niet geschikt om bewonersinitiatieven te laten bloeien, wat nodig is is een partij die de kaders stelt waarbinnen ruimte is voor initiatieven.

Anja Vink

De school als startpunt voor wijkontwikkeling De laatste inleiding, over de betekenis van onderwijs voor de Wijk BV, wordt verzorgd door (journalist en auteur van ‘Van deze kinderen ga je houden’). Vink betoogt dat het welzijn van hun kinderen het grootste belang is van alle ouders, ongeacht hun culturele achtergrond. Alle ouders willen immers het beste voor hun kinderen. Scholen kunnen hierop inspelen door ouders sterker bij het onderwijs te betrekken en hen zelf ook kansen te bieden zich verder te ontwikkelen. Een voorbeeld van een school die veel bezig is met ouderparticipatie is GKH, een VMBO school in Delfshaven. Op deze school werpt dit zijn vruchten af: het gaat steeds beter met de leerlingen op GKH en hun ouders zijn erg betrokken. De verbindingen die het onderwijs legt met de buurt en vice versa kunnen de buurt zo flink vooruit helpen.

Na de introducties wordt het wat en hoe van de Wijk BV nader uitgediept in parallelle workshopsessies. Er staan vier sessies op het programma, waarin respectievelijk dieper wordt ingegaan op het ‘waarom’ en ‘hoe’ van een Wijk BV, de rol van het onderwijs in de wijk en de zoektocht naar een Rotterdams prototype.

Begin bij het meest dominante probleem

Tijdens de sessie ‘Waarom een Wijk BV in Bospolder-Tussendijken’, geleid door Arie Voorburg (Arcadis) en Jetze van der Ham (gebiedsmanager deelgemeente Delfshaven), wordt eerst inzicht gegeven in de kenmerken van de wijk. Van der Ham vertelt dat Bospolder-Tussendijken er niet erg goed voor staat, vergeleken met andere Rotterdamse wijken. Er is veel achterstand in de wijk, vooral als het gaat om sociale capaciteiten zoals taalbeheersing. De arbeidsparticipatie is laag. Er zijn veel laagopgeleiden, heel veel kinderen (20%) en een groot deel van de bevolking (80%) is allochtoon. De bewoners van Bospolder-Tussendijken zijn niet erg tevreden over de wijk, op buurttevredenheid scoort de wijk zeer laag vergeleken met de rest van Rotterdam.

Arie Voorburg gaat in op het belang van partijen om te investeren in de Wijk BV. Voorburg, professioneel betrokken en tevens bevlogen buurtbewoner, draait er niet omheen: “Een wijkbedrijf moet wel poen opleveren!”. Waar zit het meest dominante probleem en wat kost ons dat? Waar blijft de wijk op hangen? Ga dit probleem niet bestrijden, maar pak de bron aan, luidt het advies van Voorburg. Er is allerlei kapitaal in de wijk aanwezig, het gaat erom deze kapitaalstromen in beweging te brengen. Het belangrijkste kapitaal is het verborgen potentieel; de talenten en capaciteiten van mensen uit de buurt. Dit kan benut worden door bijvoorbeeld werkloze jongeren aan het werk te zetten en het kapitaal dat dit oplevert voor het bedrijfsleven weer terug te investeren in lange termijnverbeteringen van de wijk. “Een jongere die we naar het juiste werk leiden, levert ons direct of indirect € 80.000 op aan besparingen”. Aan het einde van de workshop wordt geconcludeerd dat de kopgroep en ‘common grounds’ moeten worden versterkt. De Wijk BV heeft leiders nodig, mensen met een ‘wij gaan het doen!’ mentaliteit.

Laura van der Baan

De workshop ‘Onderwijs, taal, betrokkenheid ouders en wijkontwikkeling’ onder leiding van Anja Vink en gaat dieper in op de rol die de school kan spelen in de ontwikkeling van de Wijk BV. Tijdens de workshop worden veel ideeën aangedragen. Zo wordt er geopperd dat de school gezien kan worden als het leercentrum van de wijk, waar kinderen ook leren te participeren in de wijk, door bijvoorbeeld bejaarden te helpen of de publieke ruimte veiliger en schoner te maken. Belangrijk zijn sterke, veilige scholen waar met plezier gewerkt en geleerd kan worden. Scholen zijn heel geschikt om het centrale punt in de Wijk BV te zijn, waar iedereen zich kan ontwikkelen. Hierbij hoort dan wel een passend verdienmodel waarbij andere investeerders aangetrokken worden, want de gemeente heeft hier te weinig middelen voor.

Op zoek naar geldstromen om te kunnen ombuigen

Tijdens de workshop ‘Op zoek naar value drivers’ gaat Marcel Tankink op zoek naar de geldstromen in Bospolder-Tussendijken en de problemen die echt aangepakt moeten worden. Tijdens de workshop kaarten deelnemers aan dat er bij ‘kapitaal’ in de wijk te vaak aan vastgoed wordt gedacht, terwijl buiten het vastgoed veel grotere geldstromen te vinden zijn, die bovendien beter op de competenties van mensen aansluiten, zoals de zorg. “De dienstverlening die in wijken plaatsvindt, daar zit zoveel meer geld dat je cross-sectoraal kan verbinden en waarmee je werkgelegenheid kunt creëren”. Het anders inrichten van dienstverlening en geldstromen zorgt niet per definitie voor meer werkgelegenheid: “Soms creëer je werk, soms verplaats je werk. Maar dat is niet erg, want het gaat om het effect op sociaal gebied”. Volgens Tankink zorgt transparantie in geldstromen voor meer ondernemerschap in de wijk. Wanneer buurtbewoners weten dat de gemeente jaarlijks een paar ton uitgeeft aan groenonderhoud, worden ze wellicht getriggerd om dit werk zelf te doen en het geld voor iets anders in te zetten. Gedurende de workshop wordt het duidelijk dat er nog een lange weg te gaan is. Veel geldstromen zijn verre van transparant en inzichtelijk. Bovendien kunnen niet alle budgetten maar vrijgemaakt worden om voor iets anders in te zetten, omdat dit gevolgen heeft voor het hele systeem, dat ook te maken heeft met vaste kosten en schaalvoordelen.

Arie Lengkeek (AIR Foundation) gaat in zijn workshop op zoek naar hoe een Rotterdams prototype van de Wijk BV eruit zou kunnen zien. Hij zet op een grote witte muur de volgende titels: ‘prototyping Wijk BV’, ‘hier en nu’, ‘wat er is’ , ‘wie wij zijn’ en ‘prototypen’, en daagt vervolgens iedereen uit om hier input op briefjes bij op te hangen. Dit levert een zeer geanimeerde discussie op. Belangrijke discussiepunten uit deze workshop waren : Wie is de Wijk BV? Kan je een goede betrokken Raad van Commissarissen opbouwen? En wie is de ambassadeur, de gesprekspartner van de stad? Dit zou wel eens de cruciale persoon kunnen zijn, de change agent. Een parallel werd getrokken met de evolutie rond het Dakpark. Hier is sprake van toe-eigening door bewoners. Er zijn afspraken gemaakt over zelfbeheer die van grote waarde kunnen zijn voor waardeontwikkeling in de wijk. Het park zou wel eens een belangrijke incentive kunnen zijn voor nieuwe investeringen. Geconstateerd wordt dat het opzetten van de Wijk BV als een soort van GAME interessant zou kunnen zijn. Maar daarbij moeten heldere spelregels komen die aangepast kunnen worden aan de situatie.

Begin klein, blijf bij het belang van mensen en buig bestaande geldstromen om

Aan het einde van de werkconferentie wordt geconcludeerd dat het vooral gaat om schaal, mensen en geld. De schaal van de Wijk BV moet niet te groot zijn, het werkt juist goed om klein te beginnen. De aanknopingspunten voor de Wijk BV moeten gezocht worden bij de mensen zelf. Scholen kunnen een belangrijke rol spelen bij het bereiken van bewoners. Begin daar waar de energie (of juist de irritatie) zit en wees open over ieders eigenbelang. De kracht van de Wijk BV zit er in dat grote geldstromen in kaart worden gebracht, bijvoorbeeld op het gebied van zorg en groenonderhoud, en dat hierdoor een marktwerking ontstaat. Het laaghangend fruit voor de Wijk BV zit vooral in energie, vervoer, zorg en verzekeringen. Hiervoor kunnen relatief gemakkelijk collectief andere oplossingen gevonden worden door geldstromen om te buigen. Concentreer je hierbij op 1 of 2 geldstromen. Het ombuigen van deze geldstromen is namelijk geen gemakkelijk proces: het gaat in tegen de bestaande institutionele kracht. De gewenste openheid en transparantie in geldstromen is nu nog lang niet vanzelfsprekend. Tijdens deze werkconferentie blijkt er bij veel professionele partijen in ieder geval genoeg enthousiasme en energie te zijn om in Bospolder-Tussendijken met de Wijk BV aan de slag te gaan.