Recensie Jan Duffhues las de publicatie ‘Shaping Holland: Regional Design and Planning in the Southern Randstad’. Over het regionaal ontwerp in de overvolle Zuidelijke Randstad waar tal van ruimteclaims om voorrang strijden. Als ruimtelijke planning op een hoger schaalniveau ergens urgent en relevant is, dan hier. Duffhues pleit voor flinke investeringen in de regionale ontwerpcapaciteit.
Shaping Holland laat zien wat regionaal ontwerp de afgelopen 25 jaar voor de provincie Zuid-Holland heeft betekent. “Laat zien” kan hier letterlijk worden genomen. Het boek is een ware schatkamer van afgebeelde ontwerpen, gemaakt door en met ontwerpers van de provincie Zuid-Holland. Verdeeld over zes hoofdstukken en aan de hand van de thema’s water, corridors, verstedelijking, landschap, knooppunten en bedrijvigheid. Als intermezzi vinden we interviews met hoofdrolspelers in het regionaal ontwerp van de afgelopen 25 jaar, van gedeputeerde tot professor.
Geen letterlijk plan
Regionaal ontwerp is vrijwel nooit een ‘plan’ maar een manier om mogelijke toekomsten te verkennen. Het geeft “structuur en richting, maar heeft nooit het laatste woord”, aldus de auteurs. Het identificeert uitdagingen, creëert nieuwe verhalen en biedt een kompas voor de toekomst. En dat op een multidisciplinaire manier, met kunstenaars, architecten, sociale wetenschappers, economen, ingenieurs en ecologen en ga zo maar verder.
Laat de ontwerpers geen verlengstuk zijn van één ministerie, provincie of gemeente, maar zorg voor een open en autonoom atelier waar geen taboes zijn
Afhankelijk van de politieke steun voor zowel het ontwerpproces als het uiteindelijke resultaat kan het regionaal ontwerp ver komen. De zandmotor voor de Zuid-Hollandse kust, knooppuntontwikkeling langs het spoor van de Oude Lijn (‘Stedenbaan’), de ontwikkeling van het tussengebied tussen Rotterdam en Den Haag langs RandStadRail: het zaadje voor deze succesvolle ontwikkelingen is allemaal gezaaid door ontwerp. Ze staan allen in dit boek afgedrukt.
Vallen en opstaan
Zelf ben ik jarenlang betrokken geweest bij Stedenbaan in de fase dat het ontwerpen al grotendeels klaar was. Provincie, gemeentes, ProRail en NS waren allen geïnspireerd door het idee en het ontwerp. Toen de fase van besluiten en investeren was aangebroken verdween het ontwerp echter naar de achtergrond. Met bestuurlijke convenanten en bijeenkomsten hielden we alle partijen bij elkaar die nodig waren voor succes. Een proces van vallen en opstaan, waar monitoring een grote rol in heeft gespeeld: vertaal het ontwerp naar concrete doelen en houd elkaar daaraan. Inmiddels is het idee van Stedenbaan onder een andere naam weer helemaal terug.
‘Kaart verstedelijking langs Oude Lijn’ door Provincie Zuid-Holland (bron: Verstedelijkingsalliantiemonitor (2019))
Het gaat ook wel eens mis. Een integrale kijk op de corridor langs de A4 is er, ondanks verwoed ontwerpen, nooit gekomen. Corridors zijn ook verdraaid ingewikkelde dingen, want per definitie overstijgen ze niet alleen belangen maar ook vele bestuurlijke grenzen en verantwoordelijkheden. Het is de ontwerpers niet gelukt om alle belangen met elkaar te verbinden. De snelweg is vooral snelweg, met een paar handigheidjes zoals een ‘verdiepte ligging’ van de weg bij Burgerveen zodat woningbouw mogelijk werd.
Monsterverbond
Het kan ook op een andere manier misgaan. Het onzalige idee om de laagstgelegen polder van Nederland vol te bouwen is óók voortgekomen uit regionaal ontwerp. De ontwerpers zijn een monsterverbond aangegaan met de bestuurders van de provinciale overheid: als de provincie geen invloed kan uitoefenen op de woningbouwprogramma’s van de steden, dan begint ze wel haar eigen woningbouwprogramma! Dat uit de lagenbenadering en andere ontwerpexercities eigenlijk bleek dat dit helemaal geen goed idee was, deed er niet meer toe. De ontwerpers zijn voor het karretje van de provinciale grondpolitiek gespannen.
Afhankelijk van de politieke steun voor zowel het ontwerpproces als het uiteindelijke resultaat kan het regionaal ontwerp ver komen
Hier wreekt zich een zwak punt van het boek. Het gaat te vaak over de provincie Zuid-Holland als overheidsorgaan en niet over de provincie Zuid-Holland als geografische eenheid. “Er is maar één speler die het grotere geheel kan zien en zichzelf ‘probleemeigenaar’ kan noemen namens de gehele samenleving, en dat is de provincie”, zo staat ergens te lezen. Dat lijkt me klinkklare nonsens en is ook in tegenspraak met de rest van het boek: regionaal ontwerp zorgt ervoor dat alle spelers het grotere geheel kunnen gaan zien.
Geen taboes
Het is wel een waardevolle les voor de toekomst. Want regionaal ontwerp is hard nodig om de energie-, klimaat- en natuuropgave op te lossen in een verder verstedelijkend land. Mits goed uitgevoerd is het een manier om belangen te overstijgen, afwegingen inzichtelijk te maken en gezamenlijk vorm te geven aan de toekomst. Maar wel zo onafhankelijk mogelijk. Laat de ontwerpers geen verlengstuk zijn van één ministerie, provincie of gemeente, maar zorg voor een open en autonoom atelier waar geen taboes zijn.
Hoeveel argumenten heeft een minister van VRO eigenlijk nodig om flink te investeren in regionale ontwerpcapaciteit?
Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel en verscheen eerder op de website van Medium.
Cover: ‘Zuidplaspolder’ door Andre Muller (bron: Shutterstock)
Door Jan Duffhues
Lead Spatial Data & Design at Gemeente Amsterdam
