Deltacongres 2017: de lagere overheden aan zet

Naast deltaplannen voor waterveiligheid en zoetwatervoorziening ligt er sinds Prinsjesdag een Deltaplan Ruimtelijke adaptatie, waarin ‘zeven ambities voor een waterrobuuste en klimaatbestendige inrichting van Nederland’ zijn opgenomen. Zo’n 1.500 bezoekers reisden op 2 november af naar Leeuwarden om zich te verdiepen in dit en andere toekomstperspectieven. De plenaire bijeenkomst werd gevolg door vijf parallelle sessies over de deelonderwerpen: ruimtelijke adaptatie, zoetwater, klimaatverandering en weersextremen, governance, en waterveiligheid. Dit verslag behandelt de gezamenlijke bijeenkomst en de sessie over ruimtelijke adaptatie.

‘Drukker aan tafel’
Presentator Inge Diepman vraagt Deltacommissaris Wim Kuijken naar de recente departementale scheiding van de domeinen “water” en “ruimte”. Het ministerie van Binnenlandse Zaken ontfermt zich sinds kort over beleid voor ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling en gaat over de totstandkoming van de Omgevingswet. Diepman: ‘Een beweging die volledig ingaat tegen de beweging die jullie maken.’ Ruimte blijft geïntegreerd in het Deltaprogramma, stelt Kuijken gerust, net zoals landbouw en natuur die immers ook onder een ander departement vallen. ‘Het wordt iets drukker aan tafel. Veel onderdelen liggen bij waterschappen, provincies en gemeenten. Die gaan gewoon hun gang, ook in het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie.’ Juist voor dit plan geldt dat aanpassingen worden gemaakt ‘op het niveau van straten, pleinen, wijken, bij herstructurering in het landelijk en stedelijk gebied.’ Uiterlijk in 2019 dient elke gemeente een vanuit het Deltaprogramma gestandaardiseerde stresstest te hebben uitgevoerd.

Naar een bestuursovereenkomst

Lokaal bestuurder Ferd Crone, burgemeester van Leeuwarden, pakt de handschoen op. ‘Wij als gemeenten moeten nu plannen voor adaptatie gaan maken. Dat kan niet zonder provincies en waterschappen.’ Als lid van de Tweede Kamer was Crone in 1994 initiator van een parlementaire enquête over klimaatverandering. ‘Wat de hoogleraren toen vertelden, komt uit. Laten we vooral tempo maken met de Parijse akkoorden, dat ziet er nog niet zo gezond uit voor Nederland.’

Hans Oosters, voorzitter van de Unie van Waterschappen, reageert mede namens het IPO en de VNG op het kersverse regeerakkoord. ‘Wij waren blij verrast te zien dat in het regeerakkoord heel veel is opgenomen van wat wij voorhebben met de investeringsagenda. Ook wat betreft de te volgen, regionaal georiënteerde werkwijze.’ Hij refereert aan de in maart 2017 door de decentrale overheden gepresenteerde investeringsagenda Naar een duurzaam Nederland. Wat gaan de lagere overheden bijdragen aan een klimaatbestendig Nederland? Oosters geeft aan dat de koepelorganisaties het nieuwe kabinet bij wijze van tegenprestatie hebben gevraagd een integrale, ontzuilde werkwijze na te streven, allerlei belemmerende wet- en regelgeving op het gebied van duurzaamheidsprestaties weg te nemen en middelen beschikbaar te stellen om onder meer de achterstand op het gebied van klimaatadaptatie in te kunnen lopen. Het gaat om 230 miljoen euro per jaar tot en met 2025, te storten in het Deltafonds. ‘Om provincies, gemeenten en waterschappen te helpen om vaart te maken. Ook op het punt van innovaties.’ In het licht van de in het regeerakkoord opgenomen intenties om de in het Parijse klimaatakkoord gestelde doelen te bereiken en om een bestuursovereenkomst met de lagere overheden te sluiten op het gebied van energie en klimaat, heeft Oosters er alle vertrouwen in dat ze tegemoet worden gekomen. ‘Aangetoond is dat als wij nu niets doen aan de ruimtelijke inrichting van Nederland wij vast en zeker tot 2050 71 miljard euro aan schade tegemoet kunnen zien. Een post die je kunt omzetten in investeringen die productief zijn.’

Tijd voor (publieke) verbeelding
‘Mensen worden niet overtuigd door feiten, mensen worden verleid door perspectief.’ Maarten Hajer, hoogleraar Urban Futures aan de Universiteit van Utrecht en voormalig directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving, houdt een inspirerend pleidooi voor het verbeelden van toekomstperspectieven als middel voor transformatie. Hij munt de term ‘landschapspijn’: het gevoel dat oorspronkelijk landschap onherstelbaar is veranderd als gevolg van een bepaald type modernisering gekenmerkt door een eenzijdige zucht naar welvaart. Er is daarom behoefte aan een nieuw beeld van de toekomst dat – anders dan in de laatste decennia van de vorige eeuw – niet grotendeels door de markt wordt gevormd. ‘We moeten een nieuwe publieke opdracht formuleren, een publiek verhaal.’ In dat verhaal, waarin de samenhang tussen samenleving, economie en natuur opnieuw wordt vormgegeven, moeten klimaatmitigatie en -adaptatie aan elkaar zijn geklonken, is Hajer van mening.

Grote transformaties, aldus Hajer, komen niet van de grond op basis van vertrouwde hiërarchische, sectorale en lineaire modellen. ‘We [moeten] durven de complexiteit op te zoeken, anders kom je er niet.’ Volgens Hajer is een gedeelde verbeelding van de (economische) toekomst, het fundamenteel anders denken over wat kan, hiervoor onmisbaar. Ook in de geschiedenis van de Nederlandse waterstaat hebben oorspronkelijke en baanbrekende visies en ideeën dikwijls geleid tot prachtige oplossingen, geeft hij aan, van Pannerdensch kanaal tot Zandmotor. Hajer oppert de veenweideproblematiek van dalende bodems en in potentie enorme CO2-emissies ook langs deze weg te benaderen. Als een verhaal over water (peilbeheer) waarin ook de toekomst van de landbouw, het landschap en de kleine kernen nader wordt beschouwd. Het onderliggend proces moet wel democratisch van aard zijn, op basis van vier principes: leiderschap (start met een duidelijke politieke stellingname), acceptatie (als uit een breed proces een andere voorkeur komt, dient de politiek dat te accepteren), inclusie (als een besluit ten nadele van anderen is mogen die meepraten) en verantwoording (wees altijd aanspreekbaar, verdedig je keuzen actief maar met open oor). ‘Als we het Deltaprogramma zo inrichten wordt het democratisch heel erg gewichtig en goed en zijn we eigenlijk bezig met een nieuwe notie van democratie.’

Tips uit de juridische praktijk
Nadat het project Klimaatbestendige Water Aanvoer Midden Nederland in het zonnetje is gezet, spreekt landsadvocaat Liesbeth Schippers (omgevingsspecialist bij Pels Rijcken) een column uit. Ook zij adresseert klimaatverandering als brandpunt op de ruimtelijke agenda. ‘We kunnen er niet meer omheen.’ De 30 projecten genoemd in de planologische kernbeslissing Ruimte voor de Rivier zijn nog niet afgerond of overheden denken alweer over nog meer ruimte voor de rivier. Ruimtelijke adaptatie is voortdurend urgent, wil ze maar zeggen, en uit haar jarenlange ervaring met de juridische aspecten van de planologische praxis heeft ze een aantal lessen getrokken die de haalbaarheid en uitvoering ervan ten goede komen. ‘Onderbouwing van nut en noodzaak zijn essentieel. Beschrijf goed hoe je stap voor stap tot realistische oplossingen komt. Onderzoek liever een alternatief te veel dan te weinig. Een milieueffectrapportage is geen last maar een lust, omdat het de keuze voor een voorkeur op een goede manier vastlegt. Betrek de omgeving in een vroeg stadium en verplaats je in andermans situatie. Wees niet te krenterig met compensatie. Zienswijzen helpen je een besluit beter te maken. Markeer, analyseer en motiveer je keuzen. Maar veranderen de omstandigheden, dan is mogelijk een nieuwe lijn nodig.’ Aldus de jurist. Verder breekt ze een lans voor omgevingsvisies waarin klimaatverandering zoveel mogelijk wordt verknoopt met andere opgaven in de fysieke leefomgeving en voor flexibele omgevingsplannen die de markt de ruimte geven om innovatieve oplossingen in te brengen. Dit op basis van vast te stellen en te programmeren omgevingswaarden. En: ‘Bedenk bij elk besluit over een ruimtelijke ontwikkeling: wat doe ik voor water? Verbind ruimte met water en u zult zien, binnen no time zijn we plensbuibestendig.’

Hier volgt een korte impressie van de deelsessie over ruimtelijke adaptatie, onder leiding van Carolien Gehrels (Arcadis).