Deze instrumenten helpen bij klimaatadaptieve gebiedsontwikkeling

Bij het maken van beleid en plannen voor klimaatadaptieve gebiedsontwikkeling wordt vaak gekozen voor één specifiek instrument, zoals een hemelwaterverordening of een puntensysteem. Er is echter een meer bewuste afweging mogelijk en nodig, omdat de keuze voor een instrument de rol van de overheid bepaalt, de samenwerking met marktpartijen beïnvloedt en daarmee de impact van klimaatadaptatie in projecten stuurt.

&Flux en TAUW hebben voor Platform Samen Klimaatbestendig veel verschillende soorten instrumenten geïnventariseerd om klimaatadaptatie in projecten te realiseren. Voorbeelden zijn onder andere een Handboek Openbare Ruimte, een groene dakensubsidie, een aanbesteding met doel/middel voorschriften en prestatieafspraken. De keuze van een instrument komt niet altijd even bewust tot stand. In gemeentelijke Omgevingsvisies zijn ambities opgenomen voor de leefomgeving in de toekomst. Klimaatadaptatie is vaak gevat in een van deze ambities, zoals bijvoorbeeld de ambitie van gemeente Utrecht: ‘groen tenzij...’. De uitdaging is deze ambities in het ontwerp en ontwikkelproces van gebieden en vastgoed te concretiseren, zodat we écht klimaatrobuuste gebieden realiseren. In de stap van ambities naar een (omgevings)plan en uiteindelijk naar een project, bepaalt het instrument dat een gemeente kiest de inzet en samenwerkingsvorm met marktpartijen. En daar gaat onbewust nog wel eens iets mis omdat het instrument niet aansluit bij de gekozen rol.

Overheidsrollen

De keuze voor een instrument hangt af van de rol die een gemeente kiest. Welke rol het beste is, hangt af van de politieke context en de projectcontext. Bijvoorbeeld wanneer een gemeente een klimaatbestendige nieuwbouwwijk wil realiseren, kan zij ervoor kiezen zelf maatregelen te treffen (realiserende overheid), maatregelen af te dwingen bij projectontwikkelaars (regulerende overheid), samen te werken met de projectontwikkelaar(s) (samenwerkende overheid) of bewoners te faciliteren in hun initiatieven (ondersteunende overheid). Op een zelfde wijze kunnen ook private partijen hun rol richting de uiteindelijke bewoners invullen.

Wanneer een gemeente een bepaald instrument kiest, kiest de gemeente ook voor een bepaalde rol. Het is aan te raden om óf eerst te kiezen voor een rol en dan pas de bijbehorende instrumenten, óf bij de keuze van een instrument er bewust van te zijn welke implicaties dit voor de rol van de overheid heeft. In sommige situaties kan voor meerdere rollen tegelijkertijd worden gekozen, bijvoorbeeld wanneer een overheid zelf aan de slag gaat en tegelijk ook bewoners stimuleert maatregelen te nemen.

Reguleren is een van de bekendste overheidsrollen gericht op duidelijkheid en aantoonbaarheid. Een bekend instrument is de in 2020 verschenen Handreiking decentrale regelgeving klimaatadaptief bouwen en inrichten. Hierin worden verschillende mogelijkheden getoond om klimaatadaptatie juridisch te regelen in een Omgevingsplan. De instrumenten die hierin staan horen bij de rol van regulerende overheid. Andere voorbeelden van regulerende instrumenten zijn het inzetten van een aanbesteding/tender met middelvoorschriften, de watertoets, het gebruiken van een hemelwaterverordening en een omgevingsvergunning.

Instrumenten voor samenwerking

Instrumenten voor samenwerking vragen om een andere benadering. De Reiswijzer gebiedsontwikkeling geeft een compleet overzicht weer van de vele afwegingen die partijen bij het samenwerken in gebiedsontwikkeling moeten maken. Dit instrument hoort bij de samenwerkende overheid. Veel overheden willen samenwerken met andere partijen, om zo tot het beste resultaat te komen. Andere instrumenten die bij deze rol horen zijn onder andere prestatieafspraken, convenanten, aanbestedingen/tenders met doelvoorschriften en publiek-private overeenkomsten.

Instrumenten voor de realiserende overheid

Gemeenten zijn in veel gevallen ook zelf aan zet om klimaatadaptieve maatregelen te realiseren. Als de overheid zelf maatregelen wil treffen, kan dat worden geregeld via onder andere het Handboek Openbare Ruimte, in het Gemeentelijk Riolerings Plan (GRP) en het Groenprogramma. Deze rol wordt vaak gekozen wanneer het gaat om de inrichting van de openbare ruimte.

Ondersteunende instrumenten

Een groot gedeelte van de leefomgeving is in beheer en eigendom van andere partijen dan de overheid, zoals tuinen en daken van bewoners en bedrijven. Deze ruimte is echter hard nodig in het klimaatadaptief inrichten van onze leefomgeving. Een gemeente die faciliterend wil zijn, kan kiezen voor een subsidie, een campagne, gedifferentieerde rioolheffing of bijvoorbeeld collectieve inkoopkorting.

Samen de lat hoger leggen

Hoewel klimaatadaptieve gebiedsontwikkeling vooralsnog veelal een publiek gestuurde opgave is, blijkt bijvoorbeeld uit de betrokkenheid van private partijen in de City Deal dat zij de noodzaak hiervoor ook zien. De sleutel om tot meer en betaalbare woningen in klimaatadaptieve gebiedsontwikkeling te komen ligt in het benutten van de kracht van in de private sector beproefde technieken op te schalen. Een hogere ambitie op het vlak van klimaatadaptatie kan door landelijke uniformiteit te organiseren maar ook door in plannen, gebiedsgericht de mogelijkheden te verkennen en tot een gezamenlijke ambitieuze ontwikkelambitie te komen. Eerder in het proces gezamenlijk (publiek-privaat) optrekken door het bewust inzetten van de juiste instrumenten, en daarmee regulerende instrumenten naar de achtergrond verwijzen is veelal een sleutel tot het benutten van de kracht van de private sector. Dit kan tot meer en sterkere klimaatadaptieve projecten leiden.