Dit kunnen we leren van de coronacrisis

Van de ene op de andere dag zaten we half maart in een – intelligente – lockdown. De primaire reflex bij velen was ‘doorgaan met waar we mee bezig zijn’, maar dan met digitale hulpmiddelen. Vrij snel werd echter duidelijk dat corona een grotere impact heeft dan een tijdelijke onderbreking van onze dagelijkse routines. Ook voor de leerstoel Gebiedsontwikkeling was vrij snel helder: dit gaat ons vakgebied stevig raken. Hoe, op welke wijze en hoe structureel, dat was en is nog onduidelijk.

Het team van de leerstoel kwam al snel op het idee om de krachten te bundelen met professionals, beslissers en onderzoekers in gebiedsontwikkeling. We riepen hen op om met ons in dialoog te treden: wat zijn de gevolgen van corona voor ons vakgebied? Wat kunnen we leren van eerdere crises? Hoe gaat het ons ruimtegebruik en de eisen die we aan onze omgeving stellen op termijn beïnvloeden? Dit leidde tot het idee van een reeks #crisiscolleges. In dit artikel reflecteren wij op de uitkomsten hiervan.

Blik naar voren

Een beetje gebiedsontwikkeling maakt minstens een á twee crises mee, dus is er in ons vak niet ineens paniek als er een virus langskomt. Wel refereren veel experts aan (de lessen van) de vorige, financiële crisis. De daaropvolgende economische recessie liet (in combinatie met de regulering van met name banken en corporaties) op velen in ons vak een diepe indruk achter. Dat blijkt ook uit de toon van de meeste bijdragen op Gebiedsontwikkeling.nu: maak niet dezelfde fouten als tien jaar geleden, wees optimistisch en richt de blik naar voren!

De bijdragen vallen uiteen in drie categorieën:
1) wat kan wezenlijk veranderen
2) wat wordt versneld
3) wat kan vertragen

Om met de laatste categorie te beginnen: er zijn bijna geen projecten die door corona wezenlijk vertraagd worden of tot stilstand komen. Het is heel lastig om de effecten van de verwachte economische dip op ons vak te voorspellen, maar de gebiedsontwikkelaars die wij spreken hebben vertrouwen in de plekken waar zij aan werken.

Toch is het aannemelijk dat de komende jaren enige vertraging in gebiedsontwikkeling kan optreden. Vanuit de overheid kan plan- of besluitvorming vertraging oplopen omdat er door ambtenaren eerst aandacht wordt besteed aan de effecten van de crisis in andere domeinen en sectoren. In de markt kan het zijn dat beleggers nerveus worden en eerst afwachten hoe de economie zich herstelt, het consumentenvertrouwen zich ontwikkelt, de vraag gestimuleerd wordt, en welke maatschappelijke verschuivingen leiden tot bedreigingen of juist nieuwe kansen voor rendabele gebiedsinvesteringen.

Anticyclisch

In de verschillende #crisiscolleges komen twee thema’s nadrukkelijk naar voren: aandacht voor een (gezonde en levendige) openbare ruimte en de noodzaak om anticyclisch te investeren (publiek en privaat). Bij dat laatste thema wordt geregeld gerefereerd aan de vorige crisis en de nasleep ervan. Het verlies aan plancapaciteit, deskundigheid en investeringskracht onder partijen leidde toen tot een ongekend diep dal op de Nederlandse vastgoedmarkt. 

De vraag op de woningmarkt kan de komende tijd wat terugvallen, maar de behoefte aan woningen in Nederland is onomstreden. In een webinar dit voorjaar deden we dan ook een oproep: zorg ervoor dat de helden van de coronacrisis en hun kinderen in 2023 een passende woning kunnen bemachtigen! Annius Hoornstra (voorzitter Vereniging van Grondbedrijven) sluit zich daar in zijn crisiscollege bij aan: “Dit is een pleidooi om het goede te doen op het goede moment om zo sneller en beter uit de crisis te komen. Daar zullen alle betrokken partijen in gebiedsontwikkeling hun verantwoordelijkheid voor moeten nemen.” Emeritus hoogleraar Friso de Zeeuw verwijst ook naar de periode na 2008: “Een krachtige tegenbeweging die zich juist inspande voor continuïteit in planvorming en investeringen ontbrak bij de vorige crisis. Laten we dat ditmaal anders doen. Het is tijd voor een publiek-privaat stabiliteitspact.” Gezamenlijk anticyclisch optreden is dus het devies.

Maatschappelijke waarden

Tot op heden worden de vakexperts die oproepen tot vertrouwen en anticyclisch handelen op hun wenken bediend, al trekken sommigen (waaronder transitiehoogleraar Derk Loorbach en planoloog Jos Gadet) het perspectief wat breder dan het financieel-economische: de coronacrisis leert ons wat er in maatschappelijke zin echt toe doet en lang niet alles daarvan is in geld uit te drukken. Elke auteur legt daarin zijn of haar eigen accenten, zoals gemeenschapszin, gezondheid, digitale innovatie, onderwijs en cultuur. Deze thema’s winnen in gebiedsontwikkeling al jaren aan aandacht, maar krijgen door corona een stevige impuls.

Waar de een corona vooral ziet als een versneller voor het ontwikkelen van specifieke concepten als ‘leefstraten’ en ‘parklets’, trekt Gadet een meer algemene conclusie: “Wie over een langere periode naar het functioneren van steden kijkt en de rol die steden hebben in de nationale economie, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat de openbare ruimte van dichtbevolkte urbane gebieden van fundamenteel belang is voor een florerende economie.”

Mobiliteit is een onderwerp dat in de bijdragen nauwelijks terugkomt. Alsof het beperkt reizen met ov per definitie van tijdelijke aard is. Maar wat als corona nog een paar jaar met ons meereist? Wat als uit noodzaak of zorg velen de keuze voor de (elektrische) auto of fiets gaan maken? Wat als het thuiswerken en online vergaderen veel normaler wordt? Stel dat er over twee jaar een nieuw virus opduikt? Het zijn nu vooral vragen, maar we kunnen niet uitsluiten dat corona ook ons mobiliteitsgedrag ingrijpender zal beïnvloeden dan we nu voor mogelijk houden. Als dagelijkse patronen ons ervan weerhielden iets anders te proberen, zijn deze door corona rigoureus doorbroken. Het is aannemelijk dat we er nieuwe patronen op na gaan houden.

Samenhangend perspectief

Misschien heeft de vakwereld vóór de coronacrisis te veel teruggekeken (met oproepen voor een nieuwe Vinex en rijksregie). Het is een houding die mogelijk is ingegeven door angst voor het onbekende. Want ga er maar aan staan: stikstof, PFAS, CO2, natuurverlies, woningnood, droogte, hittestress, (water)veiligheid. We hebben best nog wat te doen, en dat kan zomaar tot verlamming leiden. Corona laat niettemin zien dat we met elkaar veel vermogen hebben. Heel veel. Laten we de samenhang van de opgave dus niet ontkennen, maar de uitdaging aangaan.

Steeds luider klinkt de laatste tijd de vraag 'wat voor samenleving willen we na deze crisis hebben?'. Als gebiedsontwikkelaars zijn wij van nature gewend en bereid om opgaven op elkaar te betrekken. Natuurlijk, de businesscase moet kloppen, maar meer dan ooit beïnvloeden maatschappelijke waarden in gebiedsontwikkeling de businesscase. Of we het nu brede welvaart, meervoudige waardecreatie of social value noemen: we moeten ons vak in breder perspectief plaatsen.

Gebiedsontwikkeling is een scheppend vak, waarbij het gaat om het creëren en toevoegen van waarde. De markt, de overheid en maatschappelijke actoren hebben elkaar daar hard bij nodig. Meer dan ooit wordt een samenhangend perspectief de basis voor investeringen en het realiseren van plannen en projecten. Dat gaat niet vanzelf. Vanuit de leerstoel blijven we daarom de ontwikkelingen duiden en de dialoog tussen wetenschap en praktijk entameren. Dat doen we door onze gezamenlijke kennis en ervaring, creativiteit en ondernemerschap te bundelen en ons te richten op een nog mooier Nederland. We zien meer dan ooit uit naar een hechte samenwerking.

Cover: Illustratie door Rachel Sender