Verslag Op 18 december jl. promoveerde prof. dr. ir. Taeke de Jong voor de tweede keer, op een revisie van zijn magnum opus van 34 jaar geleden. Het onderwerp van de promotie was opnieuw milieudifferentiatie, maar hij behandelde dat dit keer vooral uit een technisch perspectief. In zijn tweede proefschrift ‘Diversifying environments through design’ onderzoekt De Jong de mogelijkheid om de menselijke omgeving te diversifiëren door middel van ontwerp. Dat doet hij door de verscheidenheid van een milieu op twaalf schaalniveaus te benoemen. De Jong stelt dat het in zijn proefschrift vooral draait om reeksen van voorwaarden. De opeenvolgende reeks van inhoud, vorm, structuur, functie en intentie is niet verbonden door een oorzakelijk, maar een ‘voorwaardelijk’ verband: elk ervan is alleen denkbaar op voorwaarde dat de voorgaande er ook is. Verslag van een druk bezocht lekenpraatje in het auditorium van de TU Delft.
Selectie van de stellingen uit het proefschrift:
- Een lineaire taal kan de ruimte in zijn verscheidenheid en mogelijkheden niet dekken.
- De betekenis van woorden verandert per schaalniveau.
- Ruimte maakt de realisatie van tegenstrijdigheden mogelijk.
- Beelden gaan vooraf aan taal. Taal bestaat uit routes in de voorstelling.
Taeke de Jong (1947) is sinds 1986 hoogleraar Technische Ecologie en Methodologie. In die functie doet hij onderzoek naar de mogelijkheden en effecten van verschillende manieren van spreiding. Aan de oplevering van het 300 pagina dikke proefschrift - in slechts één jaar geschreven - ging 30 jaar denkwerk vooraf. De Jong liet in zijn lekenpraatje zien hoe hij daar zowel onderzoek als onderwijs bij heeft gebruikt. Dat lekenpraatje was een radicale compressie van zijn nieuwste werk. Feitelijk stipte De Jong slechts drie van de tien hoofdstukken aan: de diversificatie van vorm, intentie en structuur.
Met stadsbeelden van kunstenaar Jan Huffener op verschillende schaalniveaus illustreert De Jong dat ieder schaalniveau zijn eigen variatie en precisie kent. De Jong stelt vooral daarin geïnteresseerd te zijn: wat varieert er door de schalen heen en hoe brengt men dat onder woorden? Het onderscheiden van variatie is volgens hem in basis iets dat men doet met de inhoud van de tekening zelf, of met de legenda. Ook woorden kunnen gebruikt worden, al 'verschillen woorden per schaal' en kan 'een lineaire taal de ruimte in zijn verscheidenheid en mogelijkheden niet dekken'.
Vorm
Vorm definieert De Jong als 'spreidingstoestand in de ruimte', wat hij illustreert met kaarten van onder andere Den Haag en Almere, waarop met stippende spreiding van dichtheid is weergegeven. Op de ene kaart is de grootte van de stippen gelijk en de spreiding fijner, op de andere is voor een grotere schaal gewerkt met stippen die variëren in grootte. Beide methodes zijn volgens De Jong veel preciezere representaties dan bijvoorbeeld door GIS geproduceerde gradiëntschema's. Dergelijke stippendiagrammen kunnen zelfs op de kleinste schaal in ontwerpopgaven gebruikt worden, zoals beschreven in het hoofdstuk Vorm en compositie.
‘Diversifying environments through design - Afbeelding 1’
Spreidingstoestand van stippen die 1000 inwoners voorstellen, Den Haag.
Intentie
De vraag of er variabelen gevonden kunnen worden die vorm in extreme zin onderscheiden beantwoordt De Jong met een schema waarin toe- en afnemende morfologische diversiteit wordt gerelateerd aan distributie. De Jong beantwoordt deze vraag naar eigen zeggen nog onvoldoende in dit proefschrift, maar benadrukt de relevantie ervan voor omgevingsdiversificatie door ontwerp. 'Intentie als een menselijk concept dat balanceert tussen behoefte en mogelijkheden kan conflicten veroorzaken, maar stimuleert innovatie, diversifieert de omgeving en geeft als gevolg daarvan komende generaties opnieuw vrijheid van intentie.'
‘Diversifying environments through design - Afbeelding 2’
Morfologische diversiteit in relatie tot spreidingstoestanden.
Structuur
Dezelfde vorm kan op verschillende manieren stabiel gemaakt worden met verschillende constructies of structuren. Structuur voegt een derde orde van milieudifferentiatie toe, bovenop de eerste twee (inhoud en vorm). Het proefschrift definieert structuur als ‘de verzameling verbindingen en scheidingen die een vorm stabiliseren’. Een structuur is niet altijd zichtbaar. Op de lagere schaalniveaus wordt structuur bijvoorbeeld gezien als de constructie van een woning, maar op de hogere schaalniveaus omvat het bijvoorbeeld de infrastructuur van een stedelijke regio. De Jong grijpt ook hier opnieuw terug naar zijn rijke verzameling van illustratieve voorbeelden. Zo laat hij de ontwikkeling zien van een cel die zich in de embryogenese transformeert van 'morula' naar 'blastula' met interieur tot 'gastrula' met open en gesloten interieur. De Jong illustreert zo de polariteit tussen open en dicht die hij terugziet in de mens, de woonkamer, het auditorium, de stad en de natiestaat.
Als rode draad door de tien hoofdstukken loopt het begrip 'voorwaardelijkheid'. De volgorde van inhoud, vorm, structuur, functie en intentie is niet oorzakelijk, maar voorwaardelijk, omdat elk ervan volgens De Jong nooit voorstelbaar is zonder een voorafgaande voorwaarde. Een functie is niet voorstelbaar zonder een structuur, een structuur niet voorstelbaar zonder vorm. Deze voorwaardelijke volgordes onderscheidt De Jong het onderzoek naar mogelijkheden van het onderzoek naar waarheden of waarschijnlijkheden. Volgens De Jong een 'taalspel' dat significant anders is dan empirisch onderzoek. Ontwerp veroorzaakt niet een functie, het schept voorwaarden voor een diversiteit aan mogelijke functies en het dient verschillende intenties.
Vooral dit algemene principe was onderwerp van de verdediging. Is er in bepaalde situaties niet toch een oorzakelijk verband tussen intentie en interventie? De Jong pareerde de kritiek van zijn opponenten met humor en maakte een boeiend tafereel van de verdediging. De eerste stelling die De Jong poneerde buiten het proefschrift is een goed resumé: 'Vormen in-formeren; woorden her-inneren'.
Cover: ‘Diversifying environments through design - Afbeelding 1’
Door Jorick Beijer
YP-redacteur Gebiedsontwikkeling.nu | Oprichter Blossity
