Doe ontwerpend onderzoek met de mensen waar het over gaat

Hoe zorg je ervoor dat ontwerpvisies niet in schoonheid sterven? De vrijheid van ontwerpend onderzoek is een risico maar ook een kans om het eigenaarschap over een opgave te verbreden. Bij veel gebiedsontwikkelingen kan er immers alleen samen verandering tot stand komen. Dit vraagt erom onzekerheden te benutten en afhankelijkheid te omarmen. Een co-creatief ontwerpproces helpt om in de verkennende fase draagvlak, initiatief en investeringsbereidheid te kweken die in de uitwerkingsfase kan worden geoogst. 

Co-creatief ontwerpend onderzoek

Er is een beroemd citaat van sterarchitect Frank Gehry: “I don’t know why people hire architects and then tell them what to do.” Als jemij inhuurt, lijkt hij te zeggen, moet je me niet lastigvallen met wat je wilt maar mij carte blanche geven. Dat strookt met het beeld dat veel mensen van architecten hebben. Een creatieveling huur je in om iets uit de hoge hoed te toveren waar je zelf nooit op zou komen. Maar je kunt het citaat ook anders lezen. Dan adresseert het de vraag of opdrachtgevers eigenlijk wel precies kúnnen weten wat ze willen.

Bij gebiedsontwikkelingen met verschillende stakeholders is er niet één partij die kan bepalen of kan weten wat gewenst is. Daarom is een vorm van samenwerking nodig, die kan variëren van goed langs elkaar heen werken tot samen investeren in een gedeeld resultaat. Om te kunnen spreken van co-creatie is meer nodig dan een brainstorm; het vereist een actieve betrokkenheid van stakeholders én gebruikers die daarmee invloed hebben op proces en resultaat. In dit artikel deel ik enkele lessen uit de praktijk over het hoe en waarom van co-creatief ontwerpend onderzoek in gebiedsontwikkeling.

Open Kaart op verschillende manieren in gesprek over het Seeligkwartier.

Weten wat je niet weet

Ons bureau Open Kaart is gespecialiseerd in projecten waar opdrachtgevers nog niet precies weten wat ze willen. Niet zelden moeten naast de ideeën ook nog de benodigde middelen bij elkaar gebracht worden. Als architecten en stedenbouwkundigen hebben we ons vakmanschap daarom uitgebreid met het ontwerpen en begeleiden van deze processen. We menen dat het combineren van ontwerp en proces daarbij meer kansen biedt voor positieve bijvangst dan wanneer een adviesbureau deze wensen zou opschrijven. Dit vereist wel dat opdrachtgevers zich bewust zijn van wat ze nog niet weten en die onzekerheid willen benutten.

Dit gebeurt bijvoorbeeld in Breda. Daar koopt de gemeente een kazerneterrein van Defensie om het vanaf 2024 te ontwikkelen tot een stadspark en woonwijk. Onze rol is om in een aantal themabijeenkomsten met de hele stad tot een visie te komen voor dit Seeligkwartier. De gemeente spreekt over het ‘teruggeven’ van dit gebied aan de stad en wil naast ideeën ook mensen verzamelen die aan deze ontwikkeling vorm kunnen geven. We kiezen er daarom voor om de thema’s van deze bijeenkomsten eerst samen met de stad te bepalen. Zo weten we beter welke onderwerpen belangrijk zijn en wie daarbij niet mogen ontbreken. Maar bovenal ontstaat gedeeld eigenaarschap over het proces. Het is een fundamenteel verschil of je input levert in het proces van een ander of dat je een eigen agenda in mag brengen.

Maak de mensen onderdeel van het plan

Tijdens de themabijeenkomsten zetten we ontwerpend onderzoek en planeconomie in. Het rekenen en tekenen helpt om deelnemers inzicht te geven in de afwegingen die normaal achter de schermen plaatsvinden. Dit heeft een emanciperende werking: bewoners worden niet beperkt tot het aandragen van onrealiseerbare wensenlijstjes. Het maakt ook zichtbaar dat de gemeente nog niet alle antwoorden paraat heeft. Door de planeconomie nu al onderdeel te maken van de dialoog wordt de visie geen vrijblijvende tekst vol ambities waar niemand tegen kan zijn. Het door bewoners aangedragen thema ‘plek voor iedereen’ wordt bijvoorbeeld concreet door bebouwingsdichtheid, betaalbaarheid van de woningen en de grondexploitatie in samenhang te verbeelden en bespreken.

In legostenen is de woningbouwopgave uitgebeeld die nodig is voor een sluitende grondexploitatie.

Door medeverantwoordelijk te worden voor het proces, ontstaat ook verbondenheid met het resultaat. Dat is waarin de meerwaarde van co-creatie zich openbaart: die komt het beste tot uiting als je niet alleen ideeën maar ook energie en initiatief wilt losmaken. In een eerder project leverde het proces van co-creatie zelfs een nieuwe actor op (een bewonerscoöperatie) die nu als projectontwikkelaar optreedt om de visie tot werkelijkheid te brengen.

Om belanghebbenden bij een ontwerpend onderzoek echt te verbinden met het proces, hebben we samen met fotograaf Rufus de Vries de methodiek van ‘fotografische pre-enactment’ ontwikkeld (zie coverfoto). Het toekomstbeeld wordt niet getekend, maar gespeeld en gefotografeerd. Door bewoners, beslissers en bestuurders letterlijk en expliciet onderdeel van het droombeeld te maken, verbinden zij zich aan deze ambitie. Na het zien van deze foto kijk je nooit meer hetzelfde naar de plek. En door de foto op een zichtbare plaats te hangen, wordt iedereen die herkenbaar in beeld is aanspreekbaar op de vraag wat er met dit verlangen gedaan wordt.

Inspirerend en wenselijk perspectief

Een ontwerpend onderzoek in gebiedsontwikkeling leidt alleen tot een concreet initiatief wanneer meerdere partijen zich daarin herkennen. De fase van visievorming met ontwerpend onderzoek kan bij uitstek helpen om een gelijk speelveld te creëren waarin initiatiefnemers, gebruikers, ontwerpers en andere stakeholders zich verbinden aan de opgave. Het draait dan niet om generieke inzichten, maar om een wenselijk plan dat (alleen) door samenwerking realiteit kan worden. Vraag ontwerpers daarbij niet om iets uit de hoge hoed te toveren, maar om de uitdagingen en oplossingen van verschillende deelnemers samen te brengen tot een inspirerend en wenselijk perspectief.

Cover:  Fotografische pre-enactment bij ROC Horizon: studenten, directie en ontwerpend onderzoekers figureren op het Plein van de Toekomst. Foto: Rufus de Vries.