Dreigende verrommeling van de Noordzee vraagt om afgewogen gebiedsontwikkeling

Als je een wat oudere navigator hebt en je rijdt met je auto over de Tweede Maasvlakte dan zie je jezelf door de Noordzee rijden. Het is symbolisch voor het onderscheid tussen land en zee dat in hoog tempo vervaagt. Kijk maar bij helder en zonnig weer op het strand van IJmuiden de zee in, dan zie je ze staan, de zilveren torens, niet eens zo ver van de kust. De Noordzee wordt in hoog tempo gekoloniseerd. Wind- en oliewinning en uitbreidende havencomplexen zijn een fysiek verlengstuk geworden van een verstedelijkte Eurodelta aan de landzijde. En dit verstedelijkingsproject is nog lang niet af. Hier niet en ook zeekusten elders niet. Voor wat betreft de Noordzee zullen we over een aantal jaren versteld staan, de plannen buitelen over elkaar heen.

Integrale visie ontbreekt

Ik las de recente door Nai010 uitgegeven publicatie ‘Urbanisation of the sea´ onder redactie van Nancy Couling en Carola Hein en huiverde na ruim 300 pagina’s. Ergens achterin las ik een quote van een kunstenaarsgroep: “Van wie is de zee?”. Die vraag wordt te weinig gesteld. Ja, de zee is van ons allemaal. En de overheid is namens ons hoeder van het algemeen belang. Doet ze dat goed? Nou ja, ambtenaren studeren en vergaderen zich te pletter, de ene scenariostudie na de andere rolt over het tapijt. En ze zeggen er best verstandige dingen over. Over het ecosysteem dat bescherming verdient bijvoorbeeld. Maar beslissingen over de ‘integrale gebiedsontwikkeling’ van de Noordzee, die recht doen aan alle belangen, worden niet of nauwelijks genomen. Dat ligt anders als het gaat om het afgeven van vergunningen voor het ‘maritiem-industrieel complex’ om de zee te exploiteren. Het gaat dan vooral om windparken (in het Engels windfarms, jawel, windboerderijen!). Een visie, met bijbehorend inrichtingsplan zit in de pijplijn maar intussen gaat de kolonisatie van de zee in hoog tempo door. De markt wacht niet op publieke plannen, die heeft haast. 

Wie de omslag van het boek bekijkt ziet een zeegebied dat nu al lijdt aan overexploitatie. De samenhang en de balans is zoek en de situatie vraagt, ook wetenschappelijk, om een “integrale benadering” (zo lees ik). En ook: “de stedelijke zee vraagt een nieuwe vorm van governance”. Voorlopig bestaat de “integrale” benadering vooral uit studieuze bijdragen van een handvol wetenschappers.

Voor de goede orde, deze publicatie is weliswaar vooral gewijd aan de Noordzee, als een voorbeeld van een verstedelijkende zee, maar er komen ook andere wateren in de buurt van verstedelijkte gebieden aan de orde. Waar we in deze gevallen voorheen ‘hier de zee en daar het land’ hadden, kunnen we nu spreken van een zee-land continuüm. En dat is in de Noordzee al lang geleden begonnen. Ekofisk City heette het olie-industrieel complex voor de kust van Noorwegen, het dateert uit de jaren ‘80 van de vorige eeuw. Het is al ruim veertig jaar aan de gang.

Heikele kwesties

Ja, dit is een zeer informatief boek door, en waarschijnlijk vooral ook voor wetenschappers: vier delen, twintig hoofdstukken en ongeveer evenveel auteurs uit de hele wereld, veel uit de stal van de TU Delft. De inhoud is niet altijd even toegankelijk voor de geïnformeerde leek maar na lezing krijg je wel een ongemakkelijk gevoel over de boodschap die vrijwel overal doorklinkt: het is de hoogste tijd voor actie.

Het boek heeft zoals gezegd vier delen. De eerste twee behandelen de issues rond het ‘stedelijke industrieel energie-complex’ op zee in generieke zin. In het derde deel, ‘uitbreidingen’, ligt de focus op de Noordzee en in het vierde deel, ‘cultivering’, komen ook weer andere wateren aan de orde (de zeestraat Straat Singapore bijvoorbeeld). De subtitel van het boek is ‘van concepten en analyse naar ontwerp’ maar het zijn toch vooral concepten en analyses die we in dit boek tegenkomen. In de beleidsontwikkeling van overheden (in dit geval de Nederlandse overheid) zijn de belangrijkste issues windenergie (meer wind), herstructurering van de visserij (minder visserij?) en meer biodiversiteit (lees: herstel van). Het wordt aldus verwoord: “maatregelen om de mariene ecosystemen te herstellen” (p 163). Tegelijkertijd wordt die inzet gerelativeerd: “We gaan ervan uit dat maatregelen genomen kunnen worden om de natuur te beschermen gezien de enorme groei van windparken en andere activiteiten op de Noordzee” (p 162).

Het scenario ‘duurzaam samen’ (aangeleverd door het Nederlandse bureau HNS) wordt terecht meteen voorzien van een nota bene over een belangrijk issue: vogels. Het is onduidelijk of de negatieve effecten van de enorme hoeveelheid windturbines voor de vogelstand gereduceerd worden als de turbines uitgezet worden tijdens de vogeltrek. De auteurs van dit hoofdstuk, met de wat onheilspellende titel ‘North Sea Unlimited’ lijken een pessimistisch voorgevoel te hebben. Het is dit soort heikele kwesties waar het om draait op de Noordzee. 

Governance ontbreekt

Kunnen we de Noordzee fatsoenlijk verstedelijken zonder dat we de biodiversiteit, het marine ecosysteem, naar de knoppen helpen? Hier raken we aan het ‘algemeen belang’ dat overheden horen te waarborgen. Duidelijk is dat overheden met een spanningsveld te maken hebben tussen ecosysteem en economie. In het boek wordt dit als volgt verwoord: “Diversiteit versus een overheersend technokapitalistische benadering”, het “Mariene leven versus verstedelijking”. Dit is eigenlijk een rare tegenstelling omdat de verstedelijkingskant van de medaille nu juist ook de ecologische condities zou moeten koesteren. Maar, net zoals we daar op het land ook lang niet altijd in slagen, lijkt deze vlieger voor de Noordzee ook niet op te gaan.

De Noordzee is een moeilijk verhaal. Ik heb het nu trouwens vooral over het Nederlandse deel van die zee gehad. Kijk op de kaart en stel vast dat dat maar een klein deel is. Voor een omvattende visie en bijbehorende sturing van de veranderingen in dit gebied moet je het geheel in beeld hebben en over een zekere governance beschikken. Dat vraagt om samenwerking met de Engelsen, de Denen en de Noren. 

Alarmerende verrommeling

Dit boek opent je ogen voor een ongemakkelijke waarheid: als niemand iets doet en overheden blijven alleen maar studeren terwijl ze intussen vergunningen uitdelen voor de exploitatie van dit gebied, dan ziet het er niet best uit voor de Noordzee. Meer kennis, zoals in deze publicatie bijeengebracht, zou moeten helpen. Maar kennis is niet genoeg. Deze opgave, een enorm zeegebied dat nu al decennialang vanuit een dichtbevolkt deel van Europa wordt gekoloniseerd, een gebied dat deel wordt van het urbane aan de landzijde, dat vraagt om een politieke agenda. Een agenda op de schaal van de Noordzee. Met drie betrokken EU-landen en twee buiten de EU (UK en Noorwegen) die allemaal druk in de weer zijn om vooral hun eigen energie-agenda ‘in zee te dumpen’. Deze, wat mij betreft, alarmerende publicatie die de opgave voor een afgewogen ontwikkeling van de Noordzee voor een breed publiek aan de orde stelt komt dan ook als geroepen. Er is snel actie nodig om verrommeling van de Noordzee tegen te gaan. Ik had dit fascinerende boek nodig om tot die slotsom te komen.