Duurzame energie geeft landschap nieuwe waarde

Ons land is door de eeuwen heen veranderd en dat zal ook altijd blijven gebeuren. Daar zijn wijzelf en grote factor in. Mijn oud-collega en hoogleraar gebiedsontwikkeling Co Verdaas liet mij ooit kaarten van Nederland zien. Elke opvolgende kaart liet een andere periode zien en elke kaart zag er totaal anders uit. Het gaf een goed beeld van hoe wij als mensen Nederland hebben vormgegeven. We vergrootten het grondareaal door inpoldering. We maakten nieuwe structuren door verkaveling en watermanagement.

De grote gemene deler in deze veranderingen is dat het altijd gedreven werd door iets wat wij als mensen nodig hadden. We staken veengronden af om kachels en ovens van energie te voorzien. Na de Tweede wereldoorlog hadden we meer landbouwareaal nodig voor voedselproductie. We breidden steden uit om de groeiende bevolking van onderdak te voorzien. Daarmee is Nederland een en al cultuurlandschap. En binnen al dit reeds bestemde land komen nu windmolens en zonnevelden, omdat we duurzame energie nodig hebben. Een nieuwe landkaart in een nieuwe fase.

Volplanten

‘Zorg voor het landschap’. Daartoe roept het PBL op in het signaleringsrapport van november. Plak windmolens en zonnevelden niet lukraak bovenop of tussen alle bestemmingen in die een landschap nu al heeft, lees ik. Dat raakt mij in mijn hart. Landschap is inderdaad meer dan een ondergrond. De beleving en de functie van het landschap veranderen als je er iets aan toevoegt. En de toevoeging door de energietransitie is groot. “De windturbines op land namen toe van driehonderd in 1990 tot ongeveer 2300 dit jaar en groeien door”, geeft PBL aan. Ik werk aan een Regionale Energiestrategie (RES) in de Cleantech-regio, op de grens van Gelderland en Overijssel, daarom heel bewust met een landschapsinclusieve aanpak. De beleving en functie van het landschap staan centraal en we geven ook andere gebiedsopgaven een plek.

Essentiële vragen hierbij zijn: wat is de waarde van het landschap? Hoe wordt het landschap gebruikt? Hoe wordt het beleefd? En wat heeft het gebied nodig? In het RES-traject probeer ik hierop antwoord te geven via ontwerpateliers en gesprekken met gebiedsspecialisten, gebruikers en bewoners. De Cleantech-regio heeft bijvoorbeeld gebieden met hoge recreatieve waarde zoals de Veluwe, landgoederen en de IJsselvallei. Er zijn daarnaast gronden met een hoge bodemkwaliteit die waardevol zijn voor agrariërs. Betekenen deze hoge waarden dan dat hier geen ruimte is voor windmolens en zonnevelden? En, omgekeerd, dat de gebieden waar geen specifieke waarde aan te geven is ‘waardeloze’ gebieden zijn, die dus volgeplant kunnen worden met windmolens en zonnevelden?

Rust behouden

Nee, niet direct. Want de volgende stap die ik zet in het RES-proces, is het in beeld brengen van de potentie voor duurzame energie in gebieden. En ja, die is vaak lager voor waardevolle gebieden. Waardevol natuurlandschap wordt vaak beschermd door wetgeving als Natura 2000. Windmolens mogen enkel geplaatst worden als zij geen nadelig effect hebben op de ecologie; voor zonnevelden is geen ruimte.

De energietransitie vraagt verder om investeringen in het energienetwerk. In waardevol natuurlandschap wonen weinig mensen en is weinig bedrijvigheid. Daarmee ligt het energienetwerk hier ver vandaan of het is minimaal uitgelegd. En ook (een gebrek aan) acceptatie is onderdeel van de gebiedspotentie. Mensen willen graag de rust en het natuurlijk aanzicht van waardevol natuurlandschap behouden. Kortom, de potentie in waardevol natuurlandschap voor windmolens en zonnevelden is laag en ze vraagt veel aandacht om deze hier te realiseren.

Logisch en haalbaar

Toch bespreek ik in het RES-traject ook deze waardevolle gebieden met de gebiedspartijen. Want deze gebieden hebben andere opgaven die voor verandering zorgen. Zo vertelde een rentmeester over de bomensterfte op zijn landgoed, waardoor meerdere hectares grond vrijkomen en waar nieuwe aanplant nog zeker 20 jaar nodig heeft om een bos te vormen. Of een agrariër die het had over de stoppende boeren in een gebied dat tegelijkertijd door de provincie is aangewezen als toekomstig natuurinclusief landbouwgebied.

In de aanpak staat het gebied centraal en krijgen verschillende gebiedsopgaven een plek. “Een oplossing voor de ene sector kán immers ook iets betekenen voor een andere sector” aldus het PBL. Gebiedsopgaven die logisch en haalbaar zijn én het gebied daadwerkelijk versterken (bijvoorbeeld voor klimaatadaptatie, biodiversiteit en tegen krimp) koppelen we aan de energietransitie-opgave.

Eeuwenlang

Het blijft niettemin een flinke puzzel, die RES. Puzzelstukjes zijn landschapswaarde, gebiedspotentie en meervoudig ruimtegebruik. Die stukjes leggen we met aandacht tot een mooi totaalplaatje: de keuze voor hoe veel van welk type opwek waar komt op welke manier. Windmolens en zonnevelden plaatsen gaat dus echt verder dan een plek zoeken en ze daar planten.

De aanpak in de Cleantech-regio is een voorbeeld van een integrale aanpak met gebiedspartners, waarbij de waarde van het gebied centraal staat. Ik denk dat het daarmee een prachtig voorbeeld is van de (door PBL genoemde) landschapsinclusieve aanpak. Deze bestaat uit parallel lopende lijnen: breng de waarde van de gebieden in beeld (hoe wordt het gebruikt en beleefd?), onderzoek de potentie van de gebieden op basis van wetgeving en beleid, bepaal de acceptatie, en inventariseer de consequenties voor het energienetwerk.

Koppel vervolgens de gebiedsopgaven (bijvoorbeeld klimaatadaptatie, natuurinclusieve landbouw en krimp) aan de energietransitie-opgave. En ontwerp van hieruit je nieuwe landschap, waarin je duidelijk kiest voor een specifieke (gecombineerde) functie van het gebied. Want dat doen we al eeuwenlang als Nederlanders: het landschap maken.

Cover: Wytse Averink via Over Morgen