Een onomkeerbaarheidstoets

Het moet allemaal sneller in de ruimtelijke ordening en de gebiedsontwikkeling. Parallel plannen is hot, de commissie STOER bracht recentelijk haar eerste advies uit over ‘tegenstrijdige en overbodige eisen’ en de opdrachtgever van dat advies hoopt vooral dat er in 2030 overal hijskranen staan. Helemaal onbegrijpelijk is deze tendens niet; de woningnood is hoog en snelheid wordt vaak vereenzelvigd met daadkracht. Precies wat politici in deze tijd willen uitstralen. Bovendien had Hugo de Jonge, de vorige minister van VRO, een punt toen hij stelde dat het recht op uitzicht van huidige bewoners, bevochten in juridische procedure na procedure, wel erg zwaar weegt ten opzichte het recht op een woning.

Maar in al dat enthousiasme over versnellen (of ‘ontslakken’ zoals we dat tien jaar geleden noemden) dreigen we iets te vergeten: ingrepen in de ruimte hebben een grote mate van onomkeerbaarheid. Als een polder eenmaal een woonwijk wordt, is dit ontzettend moeilijk dit terug te draaien. De distributiedozen die over Nederland zijn uitgestrooid, kunnen we niet zomaar weer weg toveren. Gebouwen breek je niet zo makkelijk af en bovendien is het eigendomsrecht sterk. Utrecht lukte het uiteindelijk om van de Catherijnesingel weer een gracht te maken, nadat de autoweg de stad jarenlang had doorkruist. Hadden ze daar toen maar wat langer over nagedacht.

Begrijp me niet verkeerd: mijn stelling is niet dat we alles dan maar zo moeten laten. Aan de grote ‘wederombouw’ van Nederland ontkomen we niet, of het nou gaat over woningbouw, de energie-infrastructuur of het water- en bodemsysteem. Wat ik betoog is dat een grote mate van onomkeerbaarheid ook een grote mate van zorgvuldigheid in de besluitvorming vereist. Over grote ingrepen die niet gemakkelijk ongedaan worden gemaakt, mogen we best langer nadenken. Dus het is terecht dat de gemeente Utrecht tot 2035 de tijd neemt om zorgvuldige plannen te maken voor de polder Rijnenburg, een van de grootste gebiedsontwikkelingen van de komende decennia. Zo’n langjarige afweging is minder nodig als het gaat om een beperkt aantal woningen of de herprofilering van een straat. Tenzij ‘een straatje erbij’ ineens wordt voorgesteld als dé nieuwe verstedelijkingsstrategie natuurlijk.

Een andere oplossing is om ruimtelijke ontwikkeling flexibeler te maken, meer omkeerbaarheid dus. Bijvoorbeeld door te werken met tijdelijke bestemmingen van een aantal decennia of door waterstaatkundige randvoorwaarden in een gebied een einddatum mee te geven. Hierdoor wordt bovendien drijvend of modulair bouwen gestimuleerd. In zo’n geval is een versnelling te rechtvaardigen, mits de omkeerbaarheid inderdaad geborgd is. Dat is nog wel een uitdaging. Vaak is er namelijk tegen het einde van de termijn een nieuw bestuur en heeft degene die in een gebied woont, onderneemt of boert een gevoel van gewoonterecht, zoals de discussie over restaurant Pllek op de NDSM-werf in Amsterdam liet zien.

Kortom, te midden van alle aandacht voor versnelling pleit ik voor een ‘onomkeerbaarheidstoets’: weeg bij iedere ruimtelijke ingreep af of iets nog terug te draaien valt en zo ja: tegen welke kosten. Laten we hier vooral geen institutioneel instrumentarium voor optuigen dat de commissie STOER in haar tweede advies weer gelijk wil afschaffen. Nee, dit gaat om gezond verstand. Over ingrepen die lang en onomkeerbaar na-ijlen denk je dus ook lang en diep na, met zorgvuldige participatie bovendien. Ingrepen die makkelijker terug te draaien zijn neem je sneller. Dat is verstandig beleid én goed uit te leggen aan onze kleinkinderen.