Een toekomstperspectief voor de Nijmeegse wijk Hazenkamp volgens de BuurtSaam-principes

De herstructurering van naoorlogse wijken, het is een onderwerp dat met wisselende aandacht door gebiedsontwikkelaars wordt opgepakt. Een aantal jaren was het behoorlijk stil op dit gebied, maar sinds de woningcorporaties zich weer meer op gebieds(her)ontwikkeling kunnen richten, wordt de focus er weer meer op gelegd. Zij hebben belangrijke delen van de naoorlogse woongebieden in handen. Daarbij speelt de woningnood ook een belangrijke rol: deze vaak ruim opgezette wijken lenen zich voor een verdere verdichting – en daarmee voor het toevoegen van duizenden nieuwe woningen.

Een goed voorbeeld is het naoorlogse stadsdeel Den Haag Zuidwest, waar de drie betrokken woningcorporaties inmiddels de verbeteraanpak hebben opgetuigd (samen met marktpartijen en de gemeente). Daarbij passeren ook thema’s als zorg de revue, mobiliteit en de inrichting van de (semi-)openbare ruimte. De insteek bij het gebied Dreven, Gaarden en Zichten in Zuidwest, een samenwerking van gemeente, Heijmans en Staedion, sleepte op 27 maart de SKG Award in de wacht.

Nationale steun

Inmiddels is namelijk ook duidelijk geworden dat het bij wijkvernieuwing om veel meer gaat – of beter gezegd: moet gaan – dan louter de verbetering c.q. aanvulling van de woningvoorraad. Niet voor niets heeft de Rijksoverheid het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid in 2022 opgetuigd, om in 20 wijken een impuls te realiseren. Hier maken bijvoorbeeld ook wijken als Heerlen-Noord – waar al langere tijd wordt gewerkt aan verbeterplannen – deel van uit. Langs een andere lijn zet het Rijk zich in om vooral ook de ruimtelijke kwaliteiten van de naoorlogse wijken te versterken en de verdichting goed te laten landen.

Een recent artikel op de website van Platform31 maakt de urgentie van de Rijkssteun onomwonden duidelijk: de sociaal-maatschappelijke uitdagingen zijn groot en er is behoefte aan ‘Herstructurering 2.0’. Gebieden als Nieuw-West in Amsterdam laten zien dat aanhoudende aandacht noodzakelijk is. Daarbij is de noodzaak evident om geen topdown-plannen meer te maken, maar die samen met de bewoners op te stellen. Auteurs Kay Hollanders en Jeroen van der Velden stellen dat “Onbezonnen verdichten de mentale gezondheid van bewoners negatief kan beïnvloeden. Zeker die van mensen in een kwetsbare sociaaleconomische positie. Versterk gezond verdichten door deze bewoners beter te betrekken bij veranderingen in hun wijk.”

Onderzoekers Hanneke Kruize, lector gezonde stedelijke ontwikkeling bij de Hogeschool Utrecht en het RIVM en Mariëlle Beenackers, assistent professor bij het Erasmus MC, constateren dat kwetsbare bewoners zich minder laten horen over verdichtingsplannen en juist daardoor hier een negatieve impact van ondervinden. Zij pleiten voor meer bewonersbetrokkenheid, om zo gezonde verdichting mogelijk te maken.

Data mixen

De methode die bureau Ruimtevolk heeft ontwikkeld voor het opstellen van een zogenaamde Zachte Atlas sluit nauw aan bij dit pleidooi. Onlangs was op Gebiedsontwikkeling.nu te lezen over de manier waarop de gemeente Groningen dit instrument inzet voor de vernieuwing van de wijken De Wijert en Vinkhuizen. “Met deze aanpak worden ‘harde’ data (zoals statistieken en GIS-data) gecombineerd met ‘zachte’ data: de persoonlijke verhalen van bewoners en wijkprofessionals. De samensmelting van deze data vormt een basis voor gemeenten om een wijkaanpak te ontwikkelen die rekening houdt met de beleving, zorgen en behoeften van buurtbewoners.”

In het kader van het BuurtSaam-programma van het CRa heeft Ruimtevolk een vergelijkbare exercitie uitgevoerd voor de wijk Hazenkamp in Nijmegen. Dit onderzoek heeft de vorm van een drietrapsraket gekregen. De onderzoekers hebben eerst zelf een analyse van de wijk gericht, waarvan de bouw begon de jaren dertig van de vorige eeuw en waar na WO II werd doorgebouwd. Inmiddels is de wijk, die ooit aan de rand van de stad lag, geheel ingekapseld door de eromheen gegroeide stad. De algemene ‘stand van de wijk’ is in kaart gebracht, gevolgd door een analyse op zes nadere thema’s: wonen, nabijheid, verkeer, bewegen, buiten zijn en samen zijn. De sociale invalshoek stond daarbij voorop. Deze worden toegelicht met teksten en kaartmateriaal. De onderzoekers formuleren een aantal kansen en opgaven: verbeteren van de verkeersveiligheid, het creëren van meer rustplekken in de openbare ruimte en het versterken van het klimaatadaptieve vermogen.

Toolbox

Maar wat vinden de bewoners zélf van de wijk? Daarvoor zijn in de zomer van 2024 ruim 20 straatgesprekken gevoerd. De uitkomsten hiervan zijn samengevat op de ‘zachte kaart’ van Hazenkamp. Ook werden de bewoners uitgedaagd om na te denken over hun wijk in 2030. Wensen zijn onder meer een buurthuis, vergroening en de toevoeging van levensloopbestendige woningen. De onderzoekers hebben dit vervolgens vertaald – aan de hand van ontwerpend onderzoek – in een toolbox voor drie bouwstenen voor een ‘zorgsame buurt’: “de handen ineenslaan voor een toekomstbestendige buurt”, “het alledaagse toegankelijk voor allen” en “elkaar weten te vinden door de generaties heen”. Hierbij stond de vraag centraal hoe het werken aan ruimtelijke opgaven de sociale cohesie in het gebied kan worden verhoogd. Met daarbij een focus op de openbare en semi-openbare ruimte.

De studie sluit af met een voorzet van de uitwerking van de kansen en opgaven. Drie ingrepen worden beschreven: het plaatsen van meer zitgelegenheden in de wijk (met name voor de ouder wordende bevolking), het maken van dementievriendelijke routes naar de voorzieningen en het creëren van plekken voor samenkomst en ontmoeting.
Volgens de onderzoekers kunnen de mogelijke ingrepen uit de toolbox ook in andere wijken worden ingezet. Voor de wijk Hazenkamp bevelen ze aan om met de inwoners verder in gesprek te gaan, om zo helder te krijgen met welke acties zij het liefst aan de slag gaan. Hoogste prioriteit daarbij heeft het creëren van een buurthuiskamer: “De oudste bewoners wensen graag een laagdrempelige ontmoetingsplek waar ze altijd even binnen kunnen lopen voor een kop koffie of een kom soep en een goed gesprek.” Het Groningse project Michi-Noeki is een van de referenties die hiervoor wordt genoemd.