‘Eo Wijers-prijsvraag kan ontwerpbureaus een voorsprong geven’

Dubbelinterview met Yttje Feddes en Hans Leeflang

"Het interessante van de Eo Wijers-prijsvraag is, dat er vragen in worden gesteld over onderwerpen die nog geen gemeengoed zijn", zegt Yttje Feddes, die in 2010-2011 juryvoorzitter was van de vorige editie. Die ging over de Veenkoloniën en energietransitie speelde toen ook al een rol. "Bij de Eo Wijers-prijsvraag is ook altijd de vraag aan de orde: hoe kan de ruimtelijke kwaliteit versterkt worden? Ontwerpbureaus beginnen zich de laatste jaren met de energieopgave bezig te houden, maar opdrachtgevers weten nog niet precies hoe ze de vraag naar ruimtelijke oplossingen moeten stellen. Hoe moet je op een ambitieuze energietransitie aansturen? Betekent dat een totale omkering van hoe het gebied eruitziet? Of is zo’n opgave moeiteloos in te passen? Daar ben ik erg benieuwd naar.

Technologische innovatie in de energiesector gaat snel, wat kan betekenen dat ideeën die in 2015 worden bedacht het volgende jaar alweer zijn verouderd. Daarom stuurt de Eo Wijers-prijsvraag niet alleen aan op ruimtelijke oplossingen maar ook op het aspect van governance. Hans Leeflang: "Kijk naar de winnaar van de vorige prijsvraag, ‘Samen pionieren’. Die inzending ging over de hoe-vraag, het was geen grootse visie met plannen en tekeningen, eerder een strategie om bewoners zelf hun toekomst te laten bouwen en hen daarbij te helpen." Leeflang verheugt zich al op plannen die voorbij 2020 kijken en het experiment aandurven: "Het laatste wat je moet doen is de huidige technologie als uitgangspunt nemen."

Prijsvraagopgave

De regio Stedendriehoek (430.000 inwoners verspreid over zeven gemeenten) vraagt deelnemers aan de Eo Wijers-prijsvraag naar ideeën die de regio in 2030 volledig energieneutraal kunnen maken. Dat lukt alleen door aan te sluiten op huidige initiatieven, zo stelt de regio in de prijsvraagbrochure. Ondernemers spelen daarin een belangrijke rol. Een aantal van hen is al begonnen aan de energietransitie. Overal in de regio liggen al zonnepanelen op de daken, de regio scoort hiermee het hoogste van heel Nederland.

Toch wordt nog slechts 1,6% van de totale hoeveelheid energie in de regio duurzaam opgewekt, en dat ligt ruim ónder het Nederlandse gemiddelde. Welke barrières gaat de Eo Wijers-prijsvraag helpen te slechten op deze lange weg? Leeflang: "Als Eo Wijers-stichting proberen we de belangrijkste ‘show-stopper’ eruit te halen, die luidt: 'Goed idee, maar past niet in het geldende beleid.' Alles wat we hebben meegemaakt met de regio Stedendriehoek in de aanloopfase, duidt erop dat ze vooruit willen en bereid zijn oude concepten ter discussie te stellen."

Elke Eo Wijers-prijsvraag kent een vaandeldrager, die de opgave met woord en daad uitdraagt. Dat is in deze editie de jonge burgemeester van Lochem, Sebastiaan van 't Erve. In deze video legt hij de energieopgave uit in relatie tot de Veluwe, dat ooit als productiebos aangelegd is voor de mijnindustrie, maar nu bepalend is voor de identiteit van de regio.

Regioschaal

Duurzame energie is een knuffelonderwerp voor bestuurders, je zal niet snel een raadslid tegenkomen dat zich er openlijk tegen verzet. Tegelijk loopt Nederland enorm achter in het realiseren van de doelstellingen. Wat de ruimtelijke consequenties van de energietransitie zijn, blijft op deze manier boven de markt hangen.

De Eo Wijers-prijsvraag tilt het onderwerp op naar een regionaal schaalniveau. Yttje Feddes beschouwt dat als een belangrijk element, aangezien de schaal van de opgave zowel de functie van netwerken als het transport van energie aan de orde stelt. En de vraag hoe de samenwerking tussen overheden, netbeheerders, bedrijven en lokale initiatieven in de praktijk gestalte moet krijgen.

Zij verwacht dat deelnemers aan de prijsvraag zich door de opgave uitgedaagd zullen voelen om te gaan samenwerken met de lokale energiecoöperaties. "Lokale ideeën zijn er genoeg, maar deze initiatiefnemers kunnen er meestal niet meteen mee aan de slag. De samenhang met andere initiatieven ontbreekt vaak. Deze prijsvraagopgave zet aan tot denken op een hoger schaalniveau. Dan kun je de landschappelijke veranderingen goed overzien.”

Markten

De regio Stedendriehoek spant zich in om potentiële prijsvraagdeelnemers kennis te laten maken met lopende initiatieven. In twee 'transitiemarkten' krijgen potentiële deelnemers de gelegenheid om met mensen in de regio in contact te komen: "De regio Stedendriehoek is interessant omdat ze bestuurlijk iets willen, economisch iets kunnen en al concrete stappen zetten", vindt Hans Leeflang. "Het is een opvallend rijke regio als het gaat om burgerinitiatieven. In gemeenten als Epe, Lochem en Brummen is er een enorme awareness, bewoners zijn erg omgevingsbewust. Maar ik denk bijvoorbeeld ook aan het Fête de la Nature dat in mei 2014 voor de eerste keer 'van onderaf' is georganiseerd. Bovendien heeft de Cleantech-sector energietransitie hoog op het lijstje staan. Dat is een sterke uitgangspositie voor de doorwerking van ideeën die uit de prijsvraag komen."

Nationale opgave

Hoe interessant het tussenniveau van de regionale opgave ook is, energietransitie vraagt ook op nationaal niveau dringend om aandacht. In november 2014 verscheen voor de derde keer de Monitor Duurzaam Nederland, een rapport van drie landelijke planbureaus en het Centraal Bureau voor de Statistiek. Eén van de belangrijkste conclusies eruit luidt: "Het huidige overheidsbeleid heeft vooral aandacht voor energie- en klimaatdoelen vóór 2020 en nauwelijks voor de periode daarna. De ontwikkeling van innovatieve, nu nog te dure, energieopties voor de lange termijn is daardoor te beperkt." Het rapport benoemt het maatschappelijk draagvlak voor deze overgang als belangrijk aandachtspunt: "Recente burgerinitiatieven bieden een belangrijk aanknopingspunt om het draagvlak onder de bevolking voor andere energietechnieken te vergroten. Sociale innovatie is gebaat bij meer ruimte voor experimentele projecten."

In het vakgebied van het ruimtelijk ontwerp komt de naderende energietransitie ook langzaam in beeld. Een team met Dirk Sijmons (H+N+S Landschapsarchitecten) en Anton van Hoorn (Planbureau voor de Leefomgeving en Eo Wijers-jurylid) en andere onderzoekers publiceerde in mei 2014 het vuistdikke boek Landschap en Energie, ontwerpen voor transitie. De auteurs schrijven: "In het boek is de energietransitie door alle schaal- en abstractieniveaus heen bestudeerd: van mondiale politieke strategieën tot het zonnepaneel op het dak. Hoe verleidelijk het ook is om steeds een deel van de transitieopgave te isoleren (ontwerpers zullen in de praktijk doorgaans slechts een beperkte opdracht krijgen), al deze niveaus beïnvloeden elkaar en dienen dus in onderlinge samenhang beschouwd te worden."

Voorsprong creëren

Terug naar de opgave in de regio Stedendriehoek. 'Energieneutraal in 2030' is een torenhoge ambitie. Dat onderkent ook Andries Heidema, voorzitter van de regio Stedendriehoek. Hij wijst onder andere naar de Cleantech-sector, die in dit gebied sterk vertegenwoordigd is. Deze bedrijven omarmen het streven naar duurzame productie en opwekking. Yttje Feddes ziet de regio dan ook als kansrijke proeftuin voor vernieuwing op het grensvlak van technische kennis en ruimtelijk ontwerp: "Het is voor ontwerpbureaus de kans om een nieuw werkveld aan te boren. Kijk bijvoorbeeld naar de recente opkomst van wateropgaven in het ruimtelijk ontwerp. De ontwerpwereld is nu beter aangehaakt bij de watersector. Maar voor de ontwikkeling van het vakgebied is het zorgelijk dat het een relatief klein clubje ontwerpbureaus is dat zich bezig houdt met wateropgaven.’

De prijsvraag zou op het gebied van de energietransitie een voorsprong kunnen opleveren voor deelnemende bureaus, of nieuwe samenwerkingen kunnen opleveren. Feddes: "Als ontwerper is je portfolio van groot belang voor het binnenhalen van opdrachten, het komt maar weinig voor dat je zomaar een opdracht gegund wordt als je nog geen werk kunt laten zien in dat werkveld. Je moet dus je sporen verdienen. Op nationale schaal en op lokaal niveau hebben sommige ontwerpbureaus al enige ervaring opgedaan met duurzame energie en energietransitie – maar op regionaal niveau is deze opgave nog niet eerder zo nadrukkelijk in beeld geweest als nu in deze prijsvraag."

De regio Stedendriehoek organiseert op vrijdag 16 januari de tweede en laatste transitiemarkt. Ondernemers, bestuurders en lokale initiatiefnemers komen naar Deventer (Saxion Hogeschool) om zich te presenteren aan (potentiële) deelnemers van de Eo Wijers-prijsvraag. Aanmelden voor de transitiemarkt en inschrijven voor de prijsvraag kan op de Eo Wijers-website

Zie ook:

- Winnaar prijsvraag 2010-2011: Samen Pionieren
- Video 'Kado aan de regio' over de Eo Wijers-prijsvraag 2014-2015 in de regio Stedendriehoek
- De Monitor Duurzaam Nederland 2014 is op verzoek van het kabinet geschreven door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), het Centraal Planbureau (CPB), het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)
- (Publicatie): Dirk Sijmons, Jasper Hugtenburg, Anton van Hoorn, Fred Feddes: Landschap en Energie, ontwerpen voor transitie, NAi010 publishers, mei 2014