Essentieel in de nieuwe economie: energie en ruimte sparen

Bij een vrek is spaarzaamheid een doel op zich. Het kreeg bekendheid eind jaren negentig van de vorige eeuw met de leefstijl van 'spaargoeroes' Rob van Eeden en Hanneke van Veen, die onder meer de Vrekkenkrant uitgaven en bestsellers als 'Hoe word ik een echte vrek?' publiceerden. Het begrip is in 1990 bedacht door Herman Verheij, beleidsmedewerker bij het toenmalige ministerie van VROM. Centraal stond het 'consuminderen'.

Het heeft even geduurd maar in deze tijd is de urgentie hiervan nog veel groter. Het Rijk is niet voor niets recent gestart met het programma 'Zet ook de knop om'. De campagne richt zich op het besparen op energiegebruik. Met een dubbel doel: de kosten voor huishoudens betaalbaar houden en mensen bewust maken van de energietransitie-opgave. Maar wat betekent spaarzaam als we weten dat ons energienetwerk naar verwachting in 2050 plaatselijk drie tot viereneenhalf keer zoveel belast wordt als in 2019?

Netwerk overbelast

Een stad als Amsterdam kampt nu al met grote problemen. In het FD stond laatst een tekenend voorbeeld: het voor 2024 geplande middelgrote datacenter SilverFalcon bij Amsterdam Sloterdijk zet het ontwikkelen van een aangrenzende woonwijk onder druk. Amsterdam is vanwege haar goede en snelle digitale infrastructuur een belangrijk internationaal knooppunt voor internetverkeer.

Datacentra vervullen hierbij een belangrijke functie met hun opslag van digitale informatie. Op dit moment nemen ze 16 procent van het totale energieverbruik in de stad voor hun rekening. Met het nieuwe datacenter wordt het elektriciteitsnet verder overbelast. De geplande woonwijk bij Sloterdijk komt vooral in de knel omdat er straks voor belangrijke voorzieningen zoals scholen, supermarkten en sportvoorzieningen onvoldoende energie beschikbaar is.

Hierbij is het goed om te weten dat netbeheerders op dit moment werken op volgorde van binnenkomst: wie het eerst komt, het eerst toegang krijgt tot het net. Om dit te veranderen heeft Amsterdam met steun van de provincie Noord-Holland het Rijk gevraagd naar wettelijke mogelijkheden voor meer sturing op vraag en aanbod. Het is een actueel voorbeeld van spaarzaamheid dat goed past bij de groei van decentrale netwerken. Hierin worden vraag en aanbod lokaal slim gekoppeld en wordt gewerkt met opslag van elektriciteit en warmte.

Denk aan smart grids met een slimme koppeling van opwekking, opslag en verbruik van energie. Of nog een stap verder: de off-grids waarbij het zelfvoorzienend karakter centraal staat. Soms niet alleen voor elektriciteit maar ook voor warmte, waterbeheer en afvalverwerking. Voorbeelden in de woningbouw zijn de recente permanente tiny houses in het twintig jaar oude woongebied Eva-Lanxmeer in Culemborg, de drijvende woningen van Schoonschip in Amsterdam, verschillende woningtypen in Oosterwold (Almere) en natuureiland Marker Wadden met recreatievoorzieningen en enkele off-grid vakantiehuisjes.

Omgaan met ruimtevreters

Naast het slim omgaan met de vraag en het aanbod van energie gaat het bij de energietransitie over spaarzaam omgaan met onze ruimte. Hoe bewaken we de kwaliteit van onze leefomgeving bij de energietransitie? Ons landschap is de laatste tien tot dertig jaar al razendsnel veranderd. Zet die ontwikkeling onverkort door? Wat zijn de ruimtevreters en hoe gaan we hier, wetende van hun energievraag, de komende tijd mee om?

Het Amsterdamse voorbeeld laat zien dat bijvoorbeeld middelgrote datacentra spanning kunnen opleveren met de beschikbare netcapaciteit. Dit geldt in de overtreffende trap voor de hyperscale datacentra die een nog hogere elektracapaciteit nodig hebben, gecombineerd met een veel groter ruimtebeslag. Na realisatie van de hyperscales voor Microsoft in de Wieringermeer en Google in de Eemshaven is het dichter bij stedelijk gebied gelegen hyperscale center voor Meta bij Zeewolde onder Rijksdruk voorlopig afgeblazen.

Functies slim combineren

Naast het stopzetten van ontwikkelingen moeten we bij ruimtevreters vaker met een kritische blik kijken naar energietechnisch slimmere oplossingen. Zo heeft Amsterdam niet alleen een datahub maar ook een aantal omvangrijke distributiecentra. Hierin staat ze niet alleen. Bij Rotterdam en in Brabant zien we ook dergelijke grote clusters. Buck Consultants International (BCI) stelt ieder jaar de Monitor Megadistributiecentra op. Kijken we naar het ruimtebeslag, dan was dit het afgelopen decennia bijna 7 miljoen vierkante meter. Vorig jaar is er een recordaantal van 25 megadistributiecentra geopend met een oppervlakte van bijna 1,7 miljoen vierkante meter. Met als belangrijke driver de groei van online winkelen voor zowel aankoop als retourneren.

Uit recent onderzoek van Natuur & Milieu blijkt dat panelen op daken van alle distributiecentra al voor de helft voorzien in de stroombehoefte voor alle elektrische vrachtwagenkilometers. Naar mijn idee een goed voorbeeld van spaarzaamheid door het slim combineren van functies waarbij ook nog eens het volle elektriciteitsnet wordt ontlast.

Het zijn zomaar enkele voorbeelden die passen in een vrekkenbenadering anno 2022. Maar we zijn er nog lang niet. Met Hugo de Jonge hebben we een minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Het kabinet wil voor 1 oktober keuzes en doelen formuleren op het gebied van woningbouw, (energie) infrastructuur, milieu en landbouw die vervolgens door de provincies uiterlijk op 1 juli 2023 moeten zijn ingevuld.

Spaarzaamheid op het raakvlak van ruimte en energie zou hierbij centraal moeten staan met kennis en ambitie over (toekomstige) economisch sterke sectoren. Dit laatste mis ik in het Rijksrijtje. Wetende dat de datacenter-cloud industrie inmiddels goed is voor 25 procent van ons bruto binnenlands product is meer maatschappelijk debat over een spaarzame nieuwe economie hoognodig.