Opinie De Europese Unie wil dat er in 2050 geen onbebouwd land meer wordt omgezet in bebouwing. ‘No net land take’ heet het beleid en alle lidstaten moeten zich daar nu alvast op voorbereiden. Maar is het voor Nederland wel zo’n goed idee? FRK-directeur Flip ten Cate was aanvankelijk opgetogen maar heeft er in tweede instantie zo zijn gerede twijfels bij.
Invloedrijke pleitbezorgers van bouwen in het weiland of van nieuwe straatjes aan de rand van elk dorp moeten haast maken, want straks mag het allemaal niet meer. In 2030 moet de verstedelijkingstrend al afbuigen, opdat in 2050 de nullijn bereikt wordt. Dat gaat ons Nederlanders nog ongelooflijk veel moeite kosten. Wij spelen namelijk in de Champions League van verstedelijking in Europa. Hier wordt dagelijks acht hectare weiland omgezet in bebouwd gebied. Dat zijn zestien voetbalvelden. En in het weekend ook. Dat is (percentueel gezien) een topprestatie: Nederland is Europees kampioen ‘landjepik’.
Dreigend debacle
We moeten nu al een stapje terug doen in verstedelijkingstempo, want als we ons niet voorbereiden op die reductiedoelen in 2030, dan dreigt een debacle van de omvang van de stikstofcrisis. Zo waarschuwen althans de onderzoekers van het Planbureau voor de Leefomgeving. Ooit komt het zo ver dat de rechter Nederland dwingt te stoppen met verdere verstedelijking van het landelijk gebied. Oké, er stroomt nog veel water door de Rijn voordat het zo ver is. Uit een podcast van het PBL begrijp ik dat zelfs de definities niet helemaal duidelijk zijn. Vallen bijvoorbeeld windmolens of zonnevelden onder ‘land take’? En de transformatie van een bedrijventerrein naar een woonwijk? Lijkt me niet, maar hoe zit dat met het bebouwen van een binnenstedelijk park?
De bescherming van onze waardevolle leefomgeving is niet primair gebaat bij het tegenhouden van bedreigingen, maar bij het omarmen en inpassen van onvermijdelijke ontwikkelingen
Toen de gedachten over ‘No Net Land Take’ naar buiten sijpelden – het beleid is al tien jaar oud, maar hier heeft nog nauwelijks iemand ervan gehoord – was ik nogal opgetogen. Het was nota bene de vorige Vlaams Bouwmeester Leo van Broeck die ons in 2018 wees op het bestaan van dit beleid en die in België de actiegroep ‘betonstop’ actief steunde. Het land dus van de ‘Belgische toestanden’ en het ontbreken van enige ruimtelijke ordening. Uit de Europese data blijkt dat wij dat land allang mijlen ver achter ons hebben gelaten in het tempo van verstedelijking – in weerwil van onze hybris over onze ordening en kwaliteit.
In, aan en bij de stad bouwen
De grote druk op de zo schaarse ruimte is een zwaarwegend motief om ook in Nederland beleid te ontwikkelen voor ‘no net land take’ in 2050. Dat is natuurlijk niet nieuw: al in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening stond het beleid voor de ‘compacte stad’ centraal, met bufferzones van groen rondom de grote steden die van bebouwing gevrijwaard moesten worden. De Vinex-volgorde van bouwen was ‘in, aan, bij’ de stad bouwen. En hoewel de Vinex-wijken anders doen vermoeden, is de bulk van de woningproductie inderdaad binnenstedelijk geweest.
Bouwen nabij de stad Amsterdam: Vinex-locatie IJburg.
‘IJburg is a residential area and Vinex location in the east of the municipality of Amsterdam. Characteristic of the district located in the IJmeer is that it is built on artificial islands.’ door Bert.S (bron: shutterstock)
Ruimte moet beschouwd worden als een ‘grondstof’, net zo eindig als olie of lithium. Je moet daar dus ‘duurzaam’ mee omgaan, dat wil zeggen: generaties na ons moeten minstens dezelfde ontplooiingskansen hebben als wij. Als wij nu alle ruimte opmaken, dan is er over honderd jaar niets meer over. Dat heb ik lang geloofd en beleden.
Maar is dat wel zo? Wat betekent de ‘no net land take’ in de Nederlandse context? Wie goed kijkt, ziet dat ons land allang in bezit genomen ís. De manier waarop het open landschap in Nederland gebruikt wordt, is minstens zo schadelijk en destructief voor onze leefomgeving als de verstedelijking. Sterker nog: een volslagen andere manier van landgebruik is dringend noodzakelijk. Daarin wordt de biodiversiteit hersteld, zijn de processen van water en bodem leidend voor de inrichting (besef dat het nu andersom is!), bewegen we mee met de seizoenen en wordt het circulair bewerkt . En vreemd genoeg kan verstedelijking juist een middel zijn om die nieuwe manier van landgebruik mogelijk te maken.
Organische reactie overtreft de defensieve
In een recente studie van Studio Marco Vermeulen blijkt dat de verstedelijkingsopgave van de regio Breda de motor kan zijn naar een transitie van het landschap. Daarin telen boeren minder voedsel en stappen zij over op het produceren van bouwmaterialen en het afvangen/vastleggen van CO2. In één moeite kunnen ze de waterkwaliteit en -kwantiteit verbeteren door te stoppen met wegpompen van schoon, zoet grondwater naar de zee. En dat alles in nieuwe, verleidelijke woonlandschappen. Het is één voorbeeld uit vele. Net zo inspirerend is het beleid ‘Groen Groeit Mee’ in de provincie Utrecht, waardoor (in principe) iedere steen aan verstedelijking gepaard gaat met een investering in méér groene natuurkwaliteit.
Achterhaalde opstelling
Het beleid voor een ‘no net land take’ draagt alle kenmerken van een verdediging. De kwaliteit van de schaarse open ruimte wordt ermee beschermd tegen het kwaad van de verstening. Naar mijn opvatting is die defensieve opstelling achterhaald en conservatief. De toekomst vraagt om het veel organischer reageren op natuurlijke processen. Om méé te bewegen met de waterbeweging onder de grond. Het graven van kanalen en het opwerpen van dammen heeft de delta enige eeuwen droog gehouden, maar dat systeem loopt op zijn eind.
Net als in het erfgoed is de bescherming van onze waardevolle leefomgeving niet primair gebaat bij het tegenhouden van bedreigingen, maar bij het omarmen en inpassen van onvermijdelijke ontwikkelingen. De motor van de verstedelijking, gekoppeld aan de verbeeldingskracht van ontwerpers en kunstenaars, is een behulpzame aanjager voor het tot stand brengen van een landschap van verlangen.
Op 24 januari organiseert het PBL het seminar ‘Stopt Europa de verstedelijking?’ De belangstelling voor het seminar is overweldigend. Het maximale aantal mensen dat in de zaal past is al bereikt; het is 'uitverkocht'. Online is de capaciteit uiteraard onbeperkt.
Deze opinie werd eerder gepubliceerd op de website van de FRK.
Cover: ‘A birds eye view of the city border of Den Bosch, Noord-Brabant, Netherlands.’ door Alseenrodelap.nl - Elco (bron: shutterstock)
Door Flip ten Cate
Voormalig directeur Federatie Ruimtelijke Kwaliteit
