Eva Gaaff, Rli: “Duurzaamheid en digitalisering zijn nog twee afzonderlijke werelden”

Hoe veranderen door digitalisering onze samenleving en gebouwde omgeving en wat is het gevolg voor de duurzaamheid daarvan? Met deze hoofdvraag ging de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli), die gevraagd en ongevraagd ministeries in het ruimtelijke domein adviseert over lange termijnvraagstukken, vorig jaar aan de slag. “Wij zagen digitalisering en verduurzaming als dé twee ontwikkelingen van de komende jaren”, legt Eva Gaaff, junior-raadslid van de Rli, uit. “Tegelijkertijd was ons gevoel dat in de beleidswereld deze twee zaken nog weinig worden geïntegreerd.”

Duidelijke koppeling 

Dit gevoel wordt in het rapport Digitaal Duurzaam van begin dit jaar al snel bevestigd. De belangrijkste conclusie: overheden hebben veel slimme oplossingen voor duurzaamheidsproblemen, maar een goed begrip van hoe de digitalisering de samenleving in essentie verandert en wat dat betekent voor duurzaamheid ontbreekt hier vaak nog. “De overheid maakt echt wel stappen, maar duurzaamheid en digitalisering zijn twee afzonderlijke werelden binnen de overheid. De connectie wordt niet altijd gemaakt. En dat is zonde, want juist door de combinatie wel te maken is veel winst te boeken.”

“Ontwikkelingen als 5G en smart mobility gaan een enorme impact maken”, stelt het raadslid. “Maar hoe dan? En hoe vertalen die digitale oplossingen zich naar hoe een bedrijventerrein, ons verkeersnet of onze huizen zijn ingericht? En hoe kunnen gebiedsontwikkelaars daarop anticiperen zodat de inrichting zo duurzaam mogelijk gebeurt met zo min mogelijk CO2-uitstoot en misschien zelfs een positieve footprint? Dat is een slag die nu nog niet wordt gemaakt.”

Thuiswerken

Voor de verduurzaming van onze samenleving is volgens de Rli de toepassing van digitale technologie en data onmisbaar. “Er wordt veel aandacht besteed aan bijvoorbeeld bescherming van privacy, maar op de regelgeving rondom duurzaamheid en CO2-uitstoot worden digitale ontwikkelingen nog niet of nauwelijks toegepast.” Gaaff, naast lid van de Rli ook consultant bij Arcadis, noemt het ‘onontkoombaar’ dat overheden met deze integratie aan de slag moeten. Maar, waarschuwt ze, dat gaat zeker niet vanzelf. “Overheden moeten echt zelf aan de slag. Andere partijen hebben wel daadkracht en ambitie, maar dragen niet de verantwoordelijkheid voor onze maatschappij en kunnen ook niet die rol op zich nemen.”

Een voorbeeld van waar het spaak loopt in de praktijk: de impact van de coronacrisis op de manier van werken. “Je hoopt dat de overheid daarop inspeelt. Want digitaal werken, bewegen en communiceren, hoe zet je dat in voor je duurzaamheidsambities? Als je ziet dat digitaal werken een groot deel van je mobiliteitsopgave en dus van je CO2-uitstoot kan wegnemen, dan ligt daar een heel duidelijke koppeling. We kunnen stimulering en regelgeving van de digitale ontwikkelingen veel sterker richten op duurzame impact.” Zo kan verbetering van de digitale infrastructuur thuiswerken makkelijker maken, maken fiscale regelingen vanuit de overheid het faciliteren van thuiswerken aantrekkelijker voor werkgevers, en kan de overheid zelf het goede voorbeeld geven door medewerkers vaker thuis te laten werken.

Nog slimmer

In het rapport gebruiken de onderzoekers drie andere casussen om het belang van de samenhang tussen digitalisering en duurzaamheidsopgaven te benadrukken. Allereerst de overgang naar een circulaire bouweconomie. Digitalisering kan bijvoorbeeld door de invoering van een bouw- en materialenpaspoort een circulair proces op gang brengen. Zonder toegankelijke digitale systemen en betrouwbare data zullen partijen er namelijk niet in slagen elkaar te vinden en meer circulair te bouwen. Gaaff: “Vertrouwen is iets dat in de bouwsector vaak lastig blijkt, zeker als er nieuwe partners bijkomen. Standaarden zijn daarom belangrijk. Je maakt afspraken over standaarden en garantie. Dan krijg je een gerichte toepassing van data in duurzaamheidsdoelen en realiseer je direct ook een mate van legitimiteit.”

Hetzelfde geldt voor de energiesector, zeggen de onderzoekers in het rapport. Er zijn bijvoorbeeld slimme energienetwerken en digitale energieplatformen nodig voor een goed gebalanceerd elektriciteitssysteem dat de leveringszekerheid waarborgt. Tenslotte zorgt een koppeling van digitalisering en duurzaamheid ervoor dat deelmobiliteit en -vervoer verder komt dan “appjes die dingen makkelijker maken”, legt Gaaff uit. “Gebruik digitalisering om mobiliteit naar een hoger niveau te brengen en zet deelsystemen nog slimmer in om het normale autovervoer te minimaliseren.” 

Over 30 jaar 

Al deze voorbeelden en conclusies komen samen in het centrale advies: de overheid kan een duurzamer gebruik van de fysieke omgeving stimuleren door de toepassing van digitale alternatieven aan te moedigen en mogelijk te maken. “Wat je zou willen is dat overheden, landelijk en lokaal, vanuit een toekomstperspectief nadenken”, zegt Gaaff. “Hoe zou je dit stuk stad met het oog op toekomstige generaties het beste kunnen inrichten? Als je naar het duurzaam gebruik van een gebied kijkt, gaat het verder dan wat hier en nu nodig is. Werk vanuit de ambitie, in plaats van kijken wat de mogelijkheden nu zijn. Kan het gebied over 30 jaar ook op een andere manier worden gebruikt?”

Dat betekent onder meer: zorg dat in de praktijk al je aanbestedingen erop zijn ingericht dat de digitale mogelijkheden maximaal worden benut om inzicht te krijgen in bijvoorbeeld materiaalgebruik. “Maar krijg door digitalisering ook inzicht in ruimte- en energiegebruik en voor een beeld van wat er later met het gebied mogelijk is. Vergaar kennis als overheid en ontwikkel door de digitalisering een nieuwe manier van uitvragen.”

Digital twins

Gaaff schetst een aantal praktische toepassingen die in haar ogen kunnen bijdragen aan het verder tot stand brengen van de koppeling tussen duurzaamheid en digitalisering. “Stimuleer als lokale overheid het gebruik van digital twins (een digitale weergave van de bestaande stad – red.). Ik denk dat we het gebruik zelfs willen verplichten. Dan koppel je direct elke fysieke ingreep aan de digitale wereld. Die modellen kan je later gebruiken om eisen te stellen aan de duurzaamheidsimpact van ontwikkelingen.”

Ook de gevolgen van het gebruik van blockchain zijn volgens Gaaff belangrijk. “De mogelijkheden die blockchain biedt voor vastgoedtransacties, het tracken van materialen en registreren van milieu-impact kunnen enorm zijn. Als die technologie zich breed ontwikkelt, dan heeft dat grote impact op hoe je samenwerkt en hoe je de ruimte inricht. Ik zou het daarom slim vinden als de overheid en grote steden hier kennis over opdoen. Leer van elkaar en gebruik onderzoek dat wordt gedaan en onderwijs dat wordt gegeven. Je hoeft niet zelf het wiel opnieuw uit te vinden.”

Durf als gemeente

Daarbij benadrukt Gaaff dat de Nederlandse overheid niet moet wachten op Brussel, en steden ook zeker niet op de landelijke overheid. “Ik denk dat grote steden hier een voortrekkersrol in kunnen nemen. Je moet durven als gemeente. Niet wachten op landelijke richtlijnen, maar ook niet wachten op wat de markt doet. Pas je aanbestedingen aan, zorg voor regelgeving, benut de digitale mogelijkheden om inzicht te krijgen in de praktijk.” 

En gebiedsontwikkelaars, hoe kunnen zij hier hun voordeel mee doen? “Zodra steden kennis over digitale toepassingen ontwikkelen en er een duidelijke selectie komt voor de inkoop en opdrachtgevers, kunnen zij daar gebruik van maken. Gebiedsontwikkelaars weten dan dat de vraag naar duurzame wijken er is en dat die vraag er ook blijft. Maar vooral: denk na over digitale ontwikkelingen in de toekomst en hoe die samenhangen met het duurzaam gebruik van de grond. Ontwikkelingen als 5G, maar ook datagebruik en dataopslag. Waar gebeurt dat in steden? Google betaalt veel geld voor een doos op een bedrijventerrein, maar is dat ook een duurzame oplossing?”