Experimentele ecologische wijk EVA Lanxmeer: 30 jaar jong en still going strong

EVA Lanxmeer is een uniek initiatief vanuit de samenleving, met een rijke set aan duurzame ambities (zie kader). Centrale vraag destijds was: hoe kan een integrale gebiedsontwikkeling bijdragen aan een duurzame samenleving? Marleen Kaptein, initiatienemer en drijvende kracht achter EVA Lanxmeer, maakte samen met een vooraanstaande adviesraad het concept voor de ecologische wijk. Zij werd geïnspireerd door het Brundtland-rapport ‘Our common future’ van de VN-commissie uit 1987. Hierin wordt gepleit voor een integrale aanpak van de crises op het gebied van milieu, duurzame ontwikkeling en economie. Het bestuur van de later op te richten Stichting E.V.A. (Ecologisch Centrum voor Educatie, Voorlichting en Advies ), schaarde zich unaniem achter het concept voor de wijk. Bijzonder is het ontwikkelingsproces: EVA Lanxmeer werd in gezamenlijk opdrachtgeverschap met de gemeente Culemborg ontwikkeld. Er was geen gebiedsontwikkelaar betrokken. Vanuit de hele wereld is er interesse getoond voor de duurzame innovaties en het ontwikkelingsproces. Inmiddels hebben 1.800 (!) groepen de wijk bezocht.

Integrale aanpak

Doelstellingen van het EVA Concept waren: integratie van mens- en milieuvriendelijke architectuur in harmonie met het bestaande landschap. Met aandacht voor cultuurhistorie, duurzame water- en energiehuishouding. de betrokkenheid van bewoners was essentieel. Zij werden gezien als de dragers van het duurzaamheidsideaal. Het zijn verrassend actuele en nog steeds urgente opgaven, nu we door de nieuwe Omgevingswet te maken hebben met meer aandacht voor participatie, en de energietransitie en klimaatadaptatie steeds belangrijker opgaven worden. De integrale aanpak was in de jaren 1990 zeker nog niet gangbaar. Het was de tijd van de Vinex-wijken, met een scheiding van functies en top-downbenadering door de overheid. Voor duurzame ambities of bewonersparticipatie was te weinig ruimte.

Kaptein: “De Postbus 51-spotjes ‘Een beter milieu begint bij jezelf’, met het advies om korter te douchen en minder lampen aan te doen, bereikten de samenleving onvoldoende. Tastbare en inspirerende voorbeelden waren nodig. Dat zijn we in EVA Lanxmeer gaan doen. Het voorbeeldproject werpt nog steeds zijn vruchten af. Bewoners zijn betrokken bij hun woonomgeving, wat blijkt uit vele initiatieven voor zelfbeheer. En vanuit de hele wereld komen mensen kijken naar onze duurzame leefomgeving. De bijzondere samenwerking, in gezamenlijk opdrachtgeverschap met de gemeente, was een belangrijke sleutel tot succes. De toekomstige bewoners zijn van begin tot eind actief betrokken geweest bij de ontwikkeling. We konden het proces daardoor mede sturen en erop toezien dat onze duurzame ambities werkelijkheid werden.”

Duurzaam vormgegeven landschap

Tussen het stadscentrum en treinstation van Culemborg, zijn zo’n 350 woningen, diverse werklocaties en scholen gebouwd - deels in een voormalig waterwingebied. EVA Lanxmeer is een duurzaam vormgegeven landschap met respect voor het Betuws rivierenlandschap. Hier is het stedenbouwkundig plan op gebaseerd. De oude rivierarm van de Lek vormt de ruggengraat van het ecologisch netwerk en het wijkgroen. In EVA Lanxmeer komen veel functies samen: wonen, werken, leren en recreëren. Duurzame energie en integraal waterbeheer in wadi’s, een retentievijver en helofytenvelden. Biodiversiteit, milieuvriendelijke architectuur in houtskeletbouw met funderingen op schuimbeton, gemeenschappelijke binnenhoven én niet te vergeten bewonersparticipatie.

De grote betrokkenheid van bewoners heeft geleid tot allerlei duurzame initiatieven. Aan de noordelijke rand van de wijk ligt biologische stadsboerderij Caetshage, met het Caetsdeel. Dit is een organisatie die werkgelegenheid biedt aan mensen met een beperking. Zij zijn samen verenigd in de stichting Caetshage. De bewoners richtten de eigen energiemaatschappij Thermo Bello op en namen de exploitatie van het lokale warmtenet over van Vitens. De bewonersstichting Terra Bella draagt zorg voor beheer van het openbaar groen. Samen onderhouden de bewoners de collectieve binnentuinen. Ook de boomgaard in de beschermingszone van het Vitens-waterwingebied wordt door bewoners beheerd. De 24 seniorenappartementen van ‘Het Kwarteel’ zijn in collectief particulier opdrachtgeverschap ontwikkeld en ook de 18 kaswoningen zijn gerealiseerd op initiatief van een bewoner-architect. Samen met Vrijstad Energie is een van de parkeerterreinen overdekt met een dak van zonnepanelen. Ook staan hier laadpalen voor elektrische (deel)auto’s.

De experimentele vorm van gebiedsontwikkeling, een coproductie van de Stichting E.V.A. en de gemeente Culemborg, was nog niet eerder voorgekomen in Nederland. Wat kunnen we leren van dit destijds unieke proces?

Interactieve beleidsontwikkeling

Jean Eigeman was in de jaren 1990 een jonge wethouder ruimtelijke ordening. Hij durfde het experiment wel aan te gaan: “De plannen van Marleen Kaptein sloten aan bij onze gemeentelijke duurzaamheidsambities. Ze had een goed integraal verhaal en een indrukwekkende club adviseurs om zich heen. De intrinsieke motivatie van mensen, hun wensen en vragen, zijn voor mij belangrijk bij gebiedsontwikkeling. Als je mensen wil betrekken, dan moet je als gemeente zelf ontwikkelaar zijn. Zo realiseer je interactieve beleidsontwikkeling. De gemeente was risicodragend opdrachtgever voor het ontwerp van de eerste honderd woningen, tot aan het definitief ontwerp. Vervolgens is een duurzame aannemer geselecteerd. Deze bouwde de woningen en verkocht ze aan de bewoners.”

Jan Goed, destijds directeur van de Sector Ruimte in de gemeente Culemborg, beaamt dat de samenwerking met toekomstige bewoners een belangrijk onderdeel was van het succes van EVA Lanxmeer: “We hebben de belangstellenden heel vroeg in het planproces betrokken, zo ontstond al een verhaal rond EVA Lanxmeer. In plaats van alles aan de voorkant te regelen, hebben we de tijd genomen in het ontwikkelingsproces. Ik noem het intuïtief ontwikkelen. Dat wethouder Jean Eigeman al vroeg zijn nek heeft uitgestoken en bestuurlijke goedkeuring heeft geregeld, was cruciaal in het proces. We konden daardoor op ontdekkingstocht in een ‘levend lab’. En zoeken naar vernieuwing door de creativiteit van belangstellenden en toekomstige bewoners in te zetten.”

Goed opdrachtgeverschap

“Voor de gemeente ligt hier een regisserende en faciliterende rol. Goed opdrachtgeverschap is belangrijk”, zegt Goed. “Ik zie het ook als een leerproces”, zo vult Eigeman aan. “Het is essentieel dat je bestuurlijke medewerking krijgt. Werk aan die samenwerking. Maar houd als gemeente wel de regie op bepaalde zaken. Zoals eigendom van de grond, planning, vormen van collectief particulier opdrachtgeverschap en samenwerking met bouwers. De gemeente heeft extra geïnvesteerd in de inrichting van het stadslandschap, inclusief duurzame infrastructuur voor waterhuishouding en aanleg van lokale stadsverwarming. De provincie stelde een contingent van 200 woningen beschikbaar – essentieel om te kunnen starten met het experiment. Ook kreeg de Stichting E.V.A. diverse subsidies. Woningcorporatie BetuwsWonen realiseerde de 20% sociale huur.”

Gerwin Verschuur, sinds 2004 bewoner van EVA Lanxmeer, was vanuit zijn werk al jaren bezig met duurzame opgaven. In de wijk heeft hij meerdere bestuursfuncties gehad, en is nu directeur van Thermo Bello. Verschuur: “Ik zie EVA Lanxmeer als het prototype voor demografische, sociale en economische transities naar een duurzame samenleving. Om steden en dorpen aantrekkelijker te maken, moet de huidige productbenadering (woningen bouwen) plaatsmaken voor een procesbenadering. Met toekomstige bewoners als potentiële ontwikkelingspartners, en niet als klanten. Gebiedsontwikkeling zou via slimme planningsinstrumenten en participatiemethoden meer moeten inzetten op cocreatie en mede-eigenaarschap. Dit versterkt de sociale cohesie en duurzame betrokkenheid bij de wijk. Marleen Kaptein heeft hiervoor in EVA Lanxmeer de kiem gelegd met het EVA Concept en haar onuitputtelijke betrokkenheid.”

Zintuiglijke ervaringen

Kaptein wijst op de grote rol voor verbeelding: “We benaderen de duurzame samenleving nog te veel vanuit het hoofd, met onderzoeken en technische innovaties. Een gezonde samenleving is ook gebaat bij de zintuiglijke ervaring. Wat doet het met je, om in duurzame groene omgeving te leven?” “Daarvoor heb je ruimte nodig in je proces, en tijd”, zegt Goed. “Je moet dingen kunnen laten ontstaan.” Eigeman: “Neem mensen serieus, geef ruimte aan kennis en expertise. Organiseer geen draagvlak voor iets wat je zelf bedacht hebt, maar laat toekomstige bewoners meedenken over de duurzame inrichting van hun wijk.” Verschuur: “Door een uniek samenspel van bestuurlijke ruimte, een goede locatie en aansluiting van wederzijdse doelstellingen, is dit in EVA Lanxmeer heel goed gelukt. Bewoners zijn betrokken bij hun duurzame leefomgeving. Ook 22 jaar na oplevering van de wijk.”