Gebiedsontwikkelen voor noodsituaties: hoe het Maasterras een ‘schuillocatie’ wordt bij overstromingen

Dordrecht is een stad op een eiland. Drie rivieren komen samen bij het oude stadscentrum: de Beneden-Merwede, de Noord en de Oude Maas. Vlak onder de rook van het centrum ontwikkelt de gemeente hier het Maasterras: een groene woonwijk waar de komende jaren 2.000 tot 4.000 woningen worden gebouwd. Aandacht voor klimaatadaptatie is in het overstromingsgevoelige Dordrecht een no-brainer. Op het Maasterras wordt nog een stap verder gedacht: kan de wijk ook dienstdoen als toevluchtsoord voor Dordtenaren wanneer de dijken breken en de stad onder water staat?

Schuillocatie

“Dordrecht werkt al heel lang aan allerlei vormen van waterveiligheid. We hebben de ambitie geformuleerd om ook in noodsituaties een zelfredzaam eiland te zijn,” vertelt Berry Gersonius. Hij is adviseur voor de opgave ‘Groenblauwe Stad ‘bij de gemeente en heeft meegeschreven aan een plan om van het Maasterras een ‘schuillocatie’ te maken. Hier kunnen geëvacueerden uit de hele stad naartoe als Dordrecht door een overstroming wordt getroffen.

Het plan is onderdeel van de ‘meerlaagsveiligheid’ op watergebied. De eerste laag bestaat uit het voorkomen van een overstroming door dijken en waterkeringen aan te leggen. De tweede laag gaat over het duurzaam en waterbestendig inrichten van de omgeving. De derde laag richt zich op de organisatorische voorbereiding van een overstroming. “Aan het ophogen van dijken wordt veel tijd en geld besteed. Het voorbereiden op rampen is in handen van veiligheidsregio’s die allerlei crisisplannen hebben klaarstaan. De ruimtelijke ordening en inrichting is in dit verhaal een beetje het achtergebleven kindje,” stelt Gersonius.

Geschikte locatie

Dordrecht is al enkele jaren bezig met het zoeken naar gebieden die als grootschalige schuillocatie kunnen worden ingericht. Het Maasterras kwam op de radar vanwege de natuurlijke hoogteligging. Het is een buitendijks gebied dat enkele meters boven NAP ligt. Grote delen van de stad liggen juist ónder NAP en zijn afhankelijk van dijkbescherming om droge voeten te houden. Verschillende dijklinten die door de hele stad lopen, komen uit bij het Maasterras. Bij een overstroming blijft het er dus grotendeels droog. De hoger gelegen looproutes leiden naar het gebied.

Veel infrastructuur die het gebied tot een geschikt toevluchtsoord maakt, is al aanwezig. Het Maasterras ligt aan de Oude Maas en heeft een brede kade waar hulpgoederen kunnen worden aangevoerd en evacuées kunnen worden weggevoerd. Ook wordt het gebied ontsloten door een spoorbrug en een verkeersbrug die bij hoogwater droog blijven. Daarnaast is er een communicatiecentrum van Rijkswaterstaat, waardoor het Maasterras als centrale plek kan dienen om eventuele noodhulp voor de regio te coördineren.

De gemeente werkte al aan een masterplan voor het Maasterras toen de mogelijkheid van een schuillocatie op tafel kwam. “Er was in eerste instantie wat huiver om nóg een ambitie aan het project toe te voegen. Daarom is besloten in een parallel ‘ontwerpend onderzoek’ te verkennen wat het betekent om van het Maasterras een schuillocatie te maken.” Met succes: de uitkomsten van het onderzoek zijn op belangrijke punten opgenomen in het uiteindelijke bestemmingsplan.

Aanpassingen

De kans op een overstroming is natuurlijk heel klein. De plannen houden rekening met waterstanden die eens in de 3.000 tot 100.000 jaar voorkomen. Daarom worden aanpassingen voorgesteld die niet al te kostbaar zijn en het liefst ook een dubbelfunctie hebben. Zo is de kade niet alleen nuttig tijdens een overstroming, maar ook een plek voor recreatie. Op grote grasvelden kunnen evenementen plaatsvinden én tentenkampen voor gevluchte Dordtenaren worden neergezet. Ook de woningen vormen een onmisbare schakel in geval van nood: bij een overstroming worden bewoners geacht hun voor het wassende water gevluchte stadgenoten tijdelijk te huisvesten.

Het Maasterras moet bij een overstroming zelfvoorzienend zijn. Daarom is ook gekeken naar de basale nutsvoorzieningen. De aanvoer van schoon drinkwater bleek geen probleem: het drinkwatersysteem is al ingericht op noodsituaties. Voor de elektriciteitsvoorziening wordt een ‘microgrid’ voorgesteld. Dat maakt het mogelijk de wijk van het hoofdnet af te sluiten. Met aggregaten blijft de stroomlevering doorgaan. Afvalwater wordt bij noodsituaties in de rivier geloosd. “We hebben tijdens het onderzoek ook allerlei innovatieve oplossingen bekeken, zoals een decentrale rioolwaterzuivering,” vertelt Gersonius. “Maar dat bleek complex, kostbaar en eigenlijk niet nodig. De oplossingen moeten zo praktisch en simpel mogelijk zijn, zodat zij werken als het echt nodig is.”

Grond ophogen

De meest verregaande én kostbare maatregel is het ophogen van het gebied. Om een waterstand die eens in de 3.000 jaar voorkomt te weerstaan, moet de grond ongeveer een meter worden opgehoogd – rekening houdend met een meter zeespiegelstijging in 2100. Ook de infrastructuur moet op dit nieuwe straatpeil worden aangepast. Een ingreep die tussen de 50 en 100 miljoen euro kost. Gersonius: “In het bestemmingsplan hebben we een slag om de arm gehouden. We eisen dat het water bij een waterstand van 4 meter boven NAP de gebouwen niet mag instromen. De ontwikkelaar kan nog kiezen of het gebied integraal wordt opgehoogd, of dat er bijvoorbeeld vloedschotten worden geplaatst om het water tegen te houden.”

Maar ook hier kunnen bestaande opgaves aan de schuillocatie worden gekoppeld. Het Maasterras staat op vervuilde grond, waardoor grondverzet sowieso al nodig is. “Dat was voor ons een heel krachtig argument om de schuillocatie te omarmen. Er is als het ware een springplank voor de ontwikkeling. Want met die grond moet hoe dan ook iets gebeuren.”

“De waarde van al deze plannen is dat mensen straks op een heel veilige plek wonen,” zegt Gersonius. Maar dat in financiële waarde vertalen is nog moeilijk, geeft hij toe. De extra kosten die aan het ophogen van het Maasterras verbonden zijn, komen via de gebiedsexploitatie waarschijnlijk op het bordje van de gemeente terecht. Voor cofinanciering wordt onder meer gekeken naar gelden voor klimaatadaptatie uit de verstedelijkingsstrategie voor de Zuidelijke Randstad. Voordelen die financiers en verzekeraars hebben doordat het gebied beter bestand is tegen overstromingen, zijn nog lastig te vangen in harde euro’s. Gersonius: “Financiering voor dijken hebben we in Nederland heel goed geregeld. Dat is laag één van de meerlaagsveiligheid. Als het gaat over laag twee, de ruimtelijke inrichting, is daar eigenlijk geen geld voor. Voor financiering moet je nu nog meeliften op andere stedenbouwambities.”