Gebiedsontwikkeling in krimpende steden: groene verbinding als smeermiddel

Een strategische ligging bij de rivieren Elbe en Mulde, meer dan genoeg industrie (waaronder chemische en luchtvaartindustrie) en de aanwezigheid van bruinkool. Aan het begin van de twintigste eeuw zijn de economische verwachtingen voor de Oost-Duitse stad Dessau erg hooggespannen. Die rooskleurige toekomst zorgt er ook voor dat de culturele sector tot bloei komt, bijvoorbeeld doordat het Bauhaus (waar de stad nu nog steeds om bekend staat) naar Dessau verhuist.

In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog verandert de stad. Bauhaus trekt naar Berlijn en aan het eind van de oorlog wordt de stad nagenoeg volledig verwoest. Door de Sovjet-invloeden wordt de industrie in de jaren erna weer opgebouwd (en blijft bloeien door de staatssubsidies.) Ook de architectuur en inrichting van de stad krijgen opnieuw vorm, vergelijkbaar met veel andere DDR-steden.

Maar na de val van de muur verandert Dessau opnieuw. De industrie stort in, de hoogopgeleide bevolking trekt weg en de bevolking krimpt enorm. Veel jongeren trekken weg naar West-Duitsland. In 1999 is er in vergelijking met 10 jaar eerder nog slechts een vijfde van de totale industrie in de stad aanwezig en is bijna een kwart van de mensen werkloos. Die ontwikkelingen komen boven op het gegeven dat het aantal inwoners van Dessau al met ruim twintig procent is gekrompen. En het einde is nog niet in zicht: in de stad overlijden twee keer zo veel mensen als er worden geboren.

Levendige stedelijke kernen

René Davids, onderzoekers aan de Universiteit van California, beschrijft in zijn onderzoek Urban decline to green paradigm: learning from Dessau de stevige uitdaging die begin deze eeuw op de lokale gebiedsontwikkelaars lag te wachten. Verlaten brownfields, verwaarloosde infrastructuur en veel meer huizen dan bewoners. De rode draad om van Dessau weer een geheel te maken, is een forse verbetering van het openbaar groen. De stad is sindsdien opgebouwd als een archipel: een verzameling van ‘eilandjes’. Die eilandjes zijn uit de kluiten gewassen wijken van circa 5.000 inwoners. Die omvang is bewust gekozen, zodat maatschappelijke en commerciële voorzieningen op zo’n ‘eiland’ ook bestaansrecht hebben.

Openbaar groen vervult in Dessau de functie die de zee heeft in een echte archipel. De Landschaftszug, of greenway in het onderzoek van Davids, is gecreëerd door brownfields, overbodige huizen en vervallen infrastructuur te slopen. In plaats daarvan is er een groene ‘zee’ ontstaan van makkelijk te onderhouden groen, dat de herkenbare, levendige stedelijke kernen verbindt.

Te succesvol

Dessau is niet de enige Oost-Duitse stad die na de val van de Muur te maken kreeg met krimp, maar ze koos wel als enige voor deze archipel-tactiek. In Chemnitz-Brühl wilde het stadsbestuur de verlaten, oude buitenwijken uit de DDR-tijd graag slopen om de stad van buiten naar binnen te verdichten. In Stassfurt heeft een zeven meter diepe zoutader in het oude centrum plaatsgemaakt voor een meer en een park. Dat ging wel ten koste van een groot deel van het oude centrum. En Leipzig koos er juist voor om het bouwkundig erfgoed in de stad als uitgangspunt te nemen bij de herontwikkeling, in combinatie met het creëren van openbaar groen.

Groot verschil met Dessau is dat in Leipzig het groen werd gecreëerd op braakliggend terrein dat niet in handen van de gemeente was. Met financiële steun van de overheid konden landeigenaren hun brownfields of verlaten huizenblokken ombouwen tot publieke (groene) ruimte. Maar het succes van die strategie heeft zich de laatste tijd tegen de stad gekeerd. Leipzig is volgens Davids het meest succesvolle voorbeeld van een Oost-Duitse stad die de strijd tegen de krimp is aangegaan. De stad bloeit inmiddels weer, maar dat zorgt er wel voor dat de grond veel meer waard is geworden. Het gevolg: veel marktpartijen kiezen er nu voor om de groene, openbare ruimtes op een andere manier in te vullen. En dat gaat weer ten koste van de ecologische, milieutechnische en sociale winst die de afgelopen decennia juist is geboekt.

Groene lessen

Het onderzoek van Davids laat zien dat de tactiek die Dessau heeft gekozen, in essentie duurzamer is. Door het groen allemaal aan elkaar te verbinden, ontstaat er een structurele verbinding die de biodiversiteit stimuleert. Daarnaast biedt dit grote groen volop ruimte aan bewoners en bezoekers. Individuen en kleine organisaties kunnen het groen op verschillende manieren gebruiken: van een BMX-baan tot voetgangersgebied en van een barbecue-zone tot aan gemeenschappelijke tuinen. Omdat er bewust voor makkelijk te onderhouden groen is gekozen, is het gevaar van verwaarlozing en overwoekering ook minimaal. En de greenway zorgt er ook voor dat de stedelijke kernen – de eilanden – beschermd worden tegen overstromingen en andere klimaatrisico’s.

Alle voordelen ten spijt is er voor gebiedsontwikkelaars nog voldoende ruimte om verbetering aan te brengen, mochten zij de ‘Dessau-aanpak’ willen hanteren – zo concludeert Davids. Het groen blijkt ook in de praktijk een ideaal wapen te zijn in de strijd tegen krimp. Alleen is er nu zo veel groen in vergelijking met het aantal gebruikers, dat de bewoners aangeven dat het groen nooit echt van hen voelt. Door meer fragmentatie aan te brengen, krijgen bewonersinitiatieven meer kans om een succes te worden.

Ook is er nu wel erg veel hetzelfde groen: onderhoudsarme planten en bomen waar niet veel infrastructuur aanwezig is. Met een betere inrichting van het landschap en het doelbewust toekennen van functies aan sommige gebieden kan er meer waarde aan de omgeving worden toegevoegd, zegt Davids. Ook is het volgens hem erg nuttig om kinderen al op jonge leeftijd te leren op welke manieren zij het groen rond de stad kunnen gebruiken.